Xác định các năng lực chuyên biệt có thể hình thành cho học sinh thông qua học tập môn Địa lí

I. Đặt vấn đề

Quan điểm chỉ đạo tại Nghị quyết 29-NQ/TW ngày 4 tháng 11 năm 2013 Về đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo, đáp ứng yêu cầu công nghiệp hóa, hiện đại hóa trong điều kiện kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa và hội nhập quốc tế có viết: "Chuyển mạnh quá trình giáo dục từ chủ yếu trang bị kiến thức sang phát triển toàn diện năng lực và phẩm chất người học. Học đi đôi với hành; lý luận gắn với thực tiễn; giáo dục nhà trường kết hợp với giáo dục gia đình và giáo dục xã hội…".

Nhằm đáp ứng được yêu cầu đào tạo nguồn nhân lực phục vụ cho quá trình phát triển đất nước, đổi mới chương trình, sách giáo khoa theo định hướng phát triển năng lực của người học là một quan điểm chỉ đạo quan trọng;

Đồng thời cần thiết phải xác định các mức độ đạt được của từng năng lực, cũng như việc gợi ý các cách thức kiểm tra đánh giá các năng lực của HS để từ đó thúc đẩy trở lại việc đổi mới phương pháp dạy và học, nâng cao chất lượng giáo dục.

II. Các năng lực chuyên biệt của môn Địa lí ở bậc trung học

1.1. Các năng lực chuyên biệt: môn Địa lí ở trường phổ thông có ưu thế trong việc hình thành các năng lực sau:

Một số năng lực chuyên biệt môn Địa lí

2.2. Các mức độ cần đạt của một số năng lực chuyên biệt môn Địa lí

Với mỗi năng lực trên, chúng tôi xác định các mức độ cần đạt được từ thấp đến cao và mô tả từng mức độ đó như sau:

III. Hướng dẫn cách thức kiểm tra, đánh giá năng lực chuyên biệt môn Địa lí

Để hình thành và phát triển năng lực cho HS thông qua môn học thì kiểm tra, đánh giá là một khâu then chốt. Việc kiểm tra, đánh giá năng lực của HS được tiến hành thông qua đánh giá quá trình/tiến trình, đánh giá tổng kết/định kì và các kì thi.

1. Đánh giá quá trình

- Đánh giá quá trình phải được thực hiện thường xuyên, liên tục trong suốt quá trình dạy học, thông qua các bài học, bài thực hành, bài ôn tập.

- Trong đánh giá quá trình, có rất nhiều hình thức có thể áp dụng như:

+ Quan sát: Thái độ, hành vi và mức độ hoàn thành công việc được yêu cầu.

+ Kết hợp trong các hoạt động học tập trong tiết học: trả lời câu hỏi, hoàn thành bài tập, hoạt động nhóm, giải quyết vấn đề, …

+ Các bài kiểm tra nhanh vào đầu giờ, giữa giờ, cuối giờ: trả lời nhanh các câu hỏi, phiếu trắc nghiệm, kĩ thuật 3-2-1, kĩ thuật tia chớp, điền nhanh thông tin vào phiếu thăm dò…

- Đối tượng đánh giá: nên kết hợp giữa đánh giá cá nhân và đánh giá theo nhóm; kết hợp giữa đánh giá của GV, đánh giá của HS khác và tự đánh giá.

- Kết quả đánh giá nên kết hợp giữa cho điểm với nhận xét bằng lời của giáo viên và HS

- Khi sử dụng đánh giá quá trình cần chú ý những yêu cầu sau:

+ Chia sẻ cho HS về năng lực GV mong muốn HS sẽ hình thành được, Ví dụ: Khi dạy Chương trình Địa lí lớp 11 chuẩn, Bài 10 – Cộng hòa nhân dân Trung Hoa, tiết 1, mục II – Điều kiện tự nhiên, GV chia sẻ với HS: “Khi học phần này, các em sẽ biết cách sử dụng bản đồ để so sánh về những điểm khác nhau giữa hai khu vực miền Đông và Tây của Trung Quốc”.

+ Phương pháp đánh giá và hình thức đánh giá phải phù hợp với nội dung học tập, mục tiêu của quá trình dạy học, năng lực và mức độ cần đạt được, phương pháp dạy học,... GV có thể thiết kế dự kiến kiểm tra, đánh giá trong một bài học bằng cách xác định các thành phần liên quan chính như sau:

Ví dụ:

Các thành phần liên quan trong quá trình thiết kế hoạt động kiểm tra, đánh giá quá trình

+ Kết quả đánh giá phải được thông báo kịp thời, chính xác, đúng đối tượng.

Ví dụ khi thu thập thông tin thông qua:

Quan sát, GV sẽ nhận biết được cá nhân nào tham gia/không tham gia, thái độ tham gia tích cực/không tích cực, mức độ thực hiện công việc là biết làm/không biết làm/biết làm nhưng còn lúng túng để chỉnh sửa ngay trong khi hoạt động nhóm đang diễn ra và nhận xét sau khi hoạt động nhóm kết thúc. 

Với những sai lầm hoặc khó khăn HS hay mắc phải (ví dụ như khó khăn trong khâu xác định đặc điểm đất đai, sinh vật, sông ngòi do HS chưa biết phân tích mối quan hệ tác động qua lại giữa các yếu tố tự nhiên) thì phải uốn nắn và giải thích ngay.

Dựa vào kết quả làm việc nhóm, GV có thể nhận xét ngay tại lớp về mức độ hoàn thành công việc của nhóm. Những nhóm chưa có cơ hội lên trình bày, GV phải nhận xét (bằng hình thức trực tiếp hoặc nhận xét gián tiếp) vào tiết sau.

+ Kết quả của đánh giá phải được lưu giữ và phân tích để làm cơ sở cho những thay đổi trong quá trình dạy học sau này. Ví dụ: Những kết quả bằng điểm số và nhận xét bằng lời của GV và HS ở ví dụ trên được GV ghi lại dưới hình thức sau:

Bảng lưu giữ kết quả đánh giá năng lực lớp ……

Một số gợi ý các dạng bài tập và câu hỏi sử dụng trong đánh giá các năng lực chuyên biệt trong quá trình dạy học:

Một số ví dụ cách xây dựng câu hỏi và bài tập đánh giá năng lực chuyên biệt của môn Địa lí.

2. Đánh giá định kì

Kết hợp với đánh giá quá trình, đánh giá định kì cũng cần phải có những thay đổi để HS thực sự được đánh giá dựa trên năng lực, dựa trên những đặc trưng của môn Địa lí. Sau đây là một số yêu cầu đối với một đề kiểm tra, đánh giá định kì đối với môn Địa lí như sau:

- Xây dựng ma trận đề kiểm tra với những yêu cầu về kiến thức, kĩ năng và năng lực cần kiểm tra đánh giá HS.

- Đánh giá được các năng lực chung và năng lực chuyên biệt. GV cần xác định rõ ràng mỗi câu hỏi sẽ hướng tới đánh giá năng lực nào và mức độ cần đạt được.

- Chú trọng đánh giá dựa trên những tình huống gắn với thực tiễn. Việc chú trọng vào các tình huống thực tiễn sẽ làm cho quá trình đánh giá không quá tập trung vào đánh giá việc ghi nhớ và tái hiện kiến thức mà đòi hỏi HS vận dụng kiến thức và thực tiễn, đem thực tiễn để soi sáng lý thuyết.

- Kết hợp sử dụng các phương tiện dạy học đặc trưng của môn Địa lí như bản đồ, biểu đồ, số liệu thống kê, tranh ảnh trong đánh giá. Việc sử dụng kết hợp các phương tiện này vào quá trình đánh giá không chỉ đơn thuần xem xét năng lực sử dụng phương tiện đơn thuần mà cao hơn là HS phải thấy được mối quan hệ, đặc trưng của sự vật, hiện tượng tự nhiên và kinh tế - xã hội trong mối quan hệ về không gian và thời gian.

- Kết hợp đa dạng các hình thức đánh giá: Bài kiểm tra cá nhân (trắc nghiệm, tự luận), đánh giá nhóm (bài tập nhóm, bài tập dự án).

Ví dụ 1: Xây dựng một số câu hỏi kiểm tra, đánh giá nội dung kiến thức “Thời tiết, khí hậu và nhiệt độ không khí” trong chương trình Địa lí 6 dựa vào tình huống thực tiễn như sau:

Đây là bản tin dự báo thời tiết của hai thành phố Hà Nội và TP. Hồ Chí Minh tại thời điểm 08h41’ ngày 02/03/2014 và dự báo thời tiết của 2 ngày kế tiếp (nguồn: http://hn.24h.com.vn/ttcb/thoitiet/thoitiet.php cập nhật ngày 02/03/2014)

Câu hỏi:

1. (Trả lời ngắn) Con số chỉ nhiệt độ của TP. Hồ Chí Minh (23^oC) và Hà Nội (21^oC) vào ngày 02/03/2014 có ý nghĩa gì? Em hãy mô tả sơ lược cách tính toán để có thể ra được kết quả này?

………………………………………………………………………………………

2. (Viết đoạn văn) Hãy biên tập bản tin dự báo thời tiết 02 ngày thứ hai và thứ ba tại Hà Nội và TPHCM.

Ví dụ 2: Câu hỏi kiểm tra kiến thức liên quan đến dòng biển nóng, dòng biển lạnh trong chương trình Địa lí 6.

Câu hỏi: (Trả lời ngắn) Ở phía Tây Bắc của châu Phi, hoang mạc hình thành sát biển, em có thể sử dụng kiến thức về dòng biển nóng và lạnh để giải thích sơ lược về hiện tượng này? …………………………………………………… …………………………………………………… …………………………………………………… …………………………………………………… …………………………………………………… …………………………………………………… ……………………………………………………

Ví dụ 3: Bài tập dự án đánh giá nhóm yêu cầu HS tìm hiểu các tổ chức liên kết kinh tế ở các khu vực và trình bày bằng Powerpoint hoặc poster khi dạy Bài 2 – Xu hướng toàn cầu hóa, khu vực hóa kinh tế trong chương trình Địa lí lớp 11 chuẩn.

3. Đối với kì thi tốt nghiệp THPT

Trong nhiều năm qua đề thi tốt nghiệp THPT môn Địa lí được dư luận xã hội đánh giá khá cao về tính thời sự và tính mở và về cơ bản đã đánh giá được trình độ HS về kiến thức, kĩ năng sau khi học xong chương trình GDPT môn Địa lí. 

Nội dung đề thi đảm bảo được chuẩn kiến thức, kĩ năng trong chương trình GDPT môn Địa lí. Trong vài năm gần đây đề thi đã xuất hiện các câu hỏi mở, giúp cho HS được biểu đạt chính kiến của mình về các vấn đề tự nhiên, kinh tế-xã hội của đất nước.

Ví dụ đề thi TNTHPT năm 2012 Câu II.2. Ở nước ta hiện nay, việc đánh bắt hải sản xa bờ có ý nghĩa như thế nào đối với sự phát triển kinh tế và an ninh quốc phòng?

Hoặc đề thi năm 2013 Câu III.1. Việc tăng cường hợp tác giữa Việt Nam và các nước láng giềng trong giải quyết các vấn đề về biển đảo có ý nghĩa như thế nào?

Các kĩ năng Địa lí được tập trung vào vẽ biểu đồ, phân tích số liệu thống kê và đọc Át lát Địa lí Việt Nam, giúp cho HS hình thành được một số năng lực nhất định: năng lực sử dụng số liệu thống kê, năng lực sử dụng bản đồ.

Tuy nhiên, việc đánh giá các năng lực của HS còn hạn chế, nhiều năng lực được hình thành trong quá trình học tập nhưng chưa được kiểm tra đánh giá: năng lực khảo sát địa lí địa phương, năng lực tư duy tổng hợp và ngay cả năng lực sử dụng số liệu thống kê và sử dụng bản đồ có được đề cập song cũng rất mờ nhạt và vẫn thiên về việc sử dụng các kĩ năng, kĩ thuật rời rạc. 

Tỉ lệ điểm số cho các câu hỏi mở còn thấp, khoảng 10-20%. Đặc biệt câu hỏi thi mở song đáp án và hướng dẫn chấm thi lại rất chi tiết, đến 0,25 điểm và với nội dung của các ý được trích lại trong sách giáo khoa Địa lí 12.

Khi chấm bài thi giám khảo thường so sánh các nội dung HS thể hiện trong bài làm với các ý chi tiết của đáp án chấm, với cách thi và chấm bài thi như vậy đã không đánh giá và khuyến khích tính sáng tạo của HS, buộc HS phải ghi nhớ máy móc và chi tiết. 

Cách thi này đã tác động không nhỏ đến phương pháp dạy của GV và phương pháp học của HS, HS sẽ duy trì cách học vẹt, học tủ, học sao cho nhớ được nhiều ý để không bỏ sót ý trong quá trình làm bài thi.

Với tình hình trên, để góp phần phát triển được tính độc lập, sáng tạo trong tư duy và trình bày các vấn đề Địa lí của HS, vận dụng linh hoạt kiến thức, kỹ năng đã học vào những tình huống thực tế, được bày tỏ chính kiến của mình về các vấn đề kinh tế, chính trị, xã hội, đồng thời hình thành được những phẩm chất cần thiết của một người công dân trong cuộc sống hiện đại, đề thi tốt nghiệp THPT cần thiết thay đổi theo các hướng sau:

Một là: Việc thay đổi trước hết thể hiện ở ma trận đề thi, tỉ lệ điểm số ở các nội dung cần thay đổi, tăng tỉ lệ điểm số ở phần Địa lí tự nhiên, tăng tỉ lệ điểm số cho phần vận dụng, thông hiểu và có thể được phân bố như ở ví dụ về ma trận đề thi sau:

Tùy theo việc lựa chọn kiến thức, kĩ năng, năng lực cần đánh giá người ra đề sẽ cân đối điểm số ở các nội dung và mức độ nhận thức sao cho phù hợp.

Hai là: tăng cường các câu hỏi mở trong đề thi, các câu hỏi mở trong đề thi có thể bám sát vào việc phát huy các năng lực: tư duy tổng hợp theo lãnh thổ; năng lực khảo sát địa lí địa phương; năng lực sử dụng số liệu thống kê,… Có thể tham khảo một số dạng câu hỏi mở sau:

-  Câu hỏi mở phát huy năng lực tư duy tổng hợp theo lãnh thổ:

Ví dụ 1: Dựa vào nhận định sau:

" Một lãnh thổ giàu đẹp, có núi, đồng bằng kết hợp theo một tỉ lệ hợp lí, có nguồn nhiệt ẩm phong phú đến mức thừa thãi, có sông ngòi rậm rạp và nhiều nước, có biển liền kế bao quanh thông ra các đại dương, trên đất nổi và dưới đáy biển giàu các loại khoáng sản, có lớp phủ sinh vật nhiều tầng lớp phân hóa theo cả vĩ độ lẫn độ cao, đấy là Việt Nam, Tổ quốc của chúng ta"

(Trích Thiên nhiên Việt Nam-Lê Bá Thảo-NXBGDVN 2006)

Bằng kiến thức đã học hãy phân tích nhận định trên.

Ví dụ 2. Dựa vào nhận định sau:

"Mỗi người Việt Nam, dù sống ở đâu, ngay cả trên miền núi, hình như bao giờ cũng nghe được tiếng rì rào của biển cả không mỏi ngày đêm vỗ sóng vào bờ. Đấy là vì đất nước ta là một bán đảo, có chiều dài lãnh thổ gấp bốn lần chiều rộng nhất, do đó mà không nơi nào ở nước ta lại xa biển đến hơn 500km theo đường chim bay. Ngay cả cây rựng cũng mọc rậm rạp hơn ở hướng nhìn ra Biển Đông và hướng nhà đâu đâu cũng quay về phía gió biển đến".

(Trích Thiên nhiên Việt Nam-Lê Bá Thảo-NXBGDVN 2006)

Bằng kiến thức đã học hãy phân tích nhận định trên.

-  Câu hỏi mở phát huy năng lực sử dụng các kĩ năng tổng hợp

Ví dụ 1. Dựa vào bảng số liệu sau:

Dân số và cơ cấu dân số Việt Nam theo nhóm tuổi, 1979-2009

Nguồn: Tổng điều tra dân số 1979, 1989, 1999, 2009

Phân tích bảng số liệu từ đó rút ra các đặc điểm về dân số ở nước ta.

Ví dụ 2. Dựa vào Atlat Địa lí Việt Nam và kiến thức đã học, hãy phân tích ý nghĩa của quốc lộ 1 đối với sự phát triển kinh tế, xã hội ở nước ta. Vì sao Hà Nội là đầu mối giao thông vận tải quan trọng nhất cả nước.

-  Các câu hỏi mở cũng có thể là dạng liên hệ, hay phát huy năng lực khảo sát một vấn đề tự nhiên, dân cư, kinh tế, xã hội ở địa phương, vùng, miền.

Ví dụ 1: Hãy phân tích tác hại của bão, ngập lụt. Nêu các kĩ năng phòng chống bão mà em biết.

Ví dụ 2. Hãy trình bày nội dung của các bước tìm hiểu một vấn đề Địa lí kinh tế-xã hội của địa phương.

- Câu hỏi mở là sự nhận định, dự báo của HS về một vấn đề kinh tế xã hội nào đó của một ngành kinh tế hay vùng kinh tế.

Ví dụ: Trung du và miền núi nước ta có tầm quan trọng như thế nào đối với sự nghiệp phát triển kinh tế-xã hội nước ta? Hãy lấy dẫn chứng từ vùng núi Đông Bắc.

Ba là: Khi cho HS các dữ liệu về số liệu thống kê, cần phải cập nhật số liệu thống kê mới nhất, dựa trên trang web chính thống của Chính phủ: Tổng Cục thống kê. Số liệu thống kê trong sách giáo khoa được cập nhật đến năm 2005, 2006 đến nay đã lạc hậu, việc cập nhật số liệu thống kê mới đảm bảo tính cập nhật, hiện đại, phản ánh chân thực nhất các thực trạng kinh tế, xã hội nước ta, đồng thời phát huy được tính hứng thú và tích cực hóa của HS trong quá trình làm bài thi.

Bốn là: Việc xây dựng đáp án và hướng dẫn chấm: đề thi các các câu hỏi mở đòi hỏi phải có đáp án mở, quan niệm về đáp án mở là vấn đề hiện nay còn gây tranh cãi nhiều. Theo quan điểm của một số cá nhân đáp án mở chỉ nên quy định khung nội dung HS cần phải trình bày được và nó đảm bảo được tính mở, linh hoạt, tính lôgic của vấn đề.

Ví dụ: Vì sao vùng Trung du miền núi Bắc Bộ lại có diện tích và sản lượng chè lớn nhất cả nước?

Đáp án

Mức đầy đủ

HS đánh giá được điều kiện tự nhiên trong vùng có thuận lợi cho phát triển cây chè: khí hậu, đất đai,…

HS đánh giá được các điều kiện khác: kinh tế, xã hội, truyền thống sản xuất,…

Mức không đầy đủ: HS đánh giá thiếu điều kiện cốt lõi để sản xuất: khí hậu

Mức không tính điểm: Các đánh giá khác ngoài các ý trên.

Năm là: Việc chấm thi, chấm các câu hỏi mở là một khâu khó khăn đối với GV, vì câu hỏi mở không có đáp án duy nhất và cụ thể, để đánh giá bài viết của HS một cách chính xác, khách quan, đòi hỏi GV phải có trình độ hiểu biết rộng, không chỉ ở lĩnh vực môn học của mình đang giảng dạy, mà đòi hỏi GV có kiến thức nền rộng. 

Trong quá trình chấm bài GV cần phát huy tinh thấn cởi mở, chấp nhận quan điểm trái chiều của HS, nếu bài viết của HS có lí luận lôgic, sắc sảo và thuyết phục. Việc chấm bài GV cần linh hoạt, dân chủ, tôn trọng HS, biết chấp nhận những hiểu biết khác biệt của HS, thu nhận những ý tưởng mới lạ.

4. Minh họa ma trận đề và đề thi TNTHPT

4.1. Ma trận

           MINH HỌA ĐỀ THI TỐT NGHIỆP THPT MÔN ĐỊA LÝ

Câu 1 (3,0 điểm)

Trình bày đặc điểm chung của địa hình nước ta. Thiên nhiên nhiệt đới ẩm gió mùa ở nước ta biểu hiện qua thành phần địa hình như thế nào?

Câu 2 (2,0 điểm)

a) Nguồn lao động của nước ta có những mặt mạnh và hạn chế nào.(1,5)

b) Tại sao chăn nuôi lợn và gia cầm tập trung nhiều nhất ở Đồng bằng sông Hồng và Đồng bằng sông Cửu Long? (0,5)

Câu 3 (2,0 điểm)

Dựa vào Bản đồ dưới đây và kiến thức đã học, hãy viết một báo cáo ngắn gọn (khoảng 10 đến 15 dòng) để giới thiệu về tài nguyên du lịch của nước ta.

Câu 4 (3,0 điểm)

Dựa vào bảng số liệu và kiến thức đã học, hãy so sánh và giải thích về diện tích và sản lượng lương thực ở Đồng bằng sông Cửu Long và Đồng bằng sông Hồng.

Diện tích và sản lượng lương thực ở Đồng bằng sông Hồng và Đồng bằng sông Cửu Long thời kì 2005-2010

	Vùng	2005	2010
Diện tích(nghìn ha)	Đồng bằng sông Hồng	1220,9	1196,4
	Đồng bằng sông Cửu Long	3861,2	4008,3
Sản lượng(nghìn tấn)	Đồng bằng sông Hồng	6517,9	7012,9
	Đồng bằng sông Cửu Long	19488,2	21769,5