Tục ‘rước người’ độc nhất vô nhị ở Quảng Yên

Lễ hội Tiên Công hay còn gọi là Lễ hội “rước người” ở đảo Hà Nam (thị xã Quảng Yên, Quảng Ninh) được nhân dân bảo tồn và phát huy giá trị hơn 300 năm nay. Năm 2017, Lễ hội Tiên Công được vinh danh là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia.

Tôn vinh văn hóa biển đảo

Theo các tài liệu, năm 1434, có 17 vị Tiên Công từ thành Thăng Long cùng gia đình đến vùng cửa sông Bạch Đằng quai đê lấn biển, lập nên vùng đất Hà Nam trù phú ngày nay.

Khoảng từ những năm 1620 - 1650, các con cháu Tiên Công xây dựng từ đường thờ Thủy tổ là Tiên Công. Đồng thời lập miếu thờ 17 vị Tiên Công tại xã Cẩm La và tổ chức tế lễ vào ngày mùng 7 tháng Giêng hằng năm.

Sau này Lễ hội Tiên Công được tổ chức từ ngày mùng 4 đến mùng 7 tháng Giêng, chính hội được tổ chức vào ngày mùng 7. Không gian lễ hội diễn ra ở các phường, xã gồm: Phong Cốc, Phong Hải, Yên Hải, Cẩm La. Trong đó, trung tâm lễ hội tại Di tích miếu Tiên Công và 17 từ đường các dòng họ thờ Thủy tổ Tiên Công. Gắn với lịch sử hình thành khu đảo Hà Nam là lịch sử các Tiên Công, những người có công đầu tiên quai đê lấn biển, lập làng.

Đây là lễ hội độc đáo ở vùng đảo Hà Nam, nhằm tôn vinh nét đẹp văn hóa truyền thống “Uống nước nhớ nguồn” của người dân vùng cửa biển Bạch Đằng. Lễ hội Tiên Công cũng là dịp để con cháu mừng thọ những cụ già với lễ rước các cụ thượng thọ lên miếu Tiên Công.

Hàng năm, Lễ hội Tiên Công có trên dưới 100 cụ đến tuổi thượng thọ ở các tuổi 80, 90 và 100 tuổi. Trong đó có một số đoàn rước tập thể và cá nhân theo nghi lễ truyền thống. Các cụ còn lại được con cháu làm lễ tạ tại miếu và tổ chức lễ mừng thọ tại gia đình.

Ông Vũ Trọng Lưu (78 tuổi), nguyên Bí thư Đảng ủy phường Phong Cốc cho biết, tục lệ rước cụ thượng lên miếu Tiên Công đã có từ nhiều đời nay. “Trong thời phong kiến chỉ các cụ nam giới mới được rước.

Khi hòa bình, nam nữ đã bình đẳng và từ đó cả cụ nam và nữ đều được rước lên miếu. Hiện nay, gia đình nào có điều kiện sẽ tổ chức lễ rước cá nhân hoặc tập thể, còn không có điều kiện hoặc lý do khác sẽ không tổ chức rước mà chỉ làm lễ lên miếu”, ông Lưu nói.

Mở đầu Lễ hội Tiên Công là lễ “Ra cỗ họ” hay còn gọi là “Lễ tế Tổ” được các dòng họ Tiên Công tổ chức vào ngày mùng 4 tháng Giêng hằng năm, đây là nghi lễ lớn nhất ở các từ đường thờ Tiên Công trong năm.

Ngày mùng 4 tháng Giêng, gia đình cụ thượng có lễ vật đến từ đường họ nội và họ ngoại để kính cáo với Tiên Công và tổ tiên đã ban phúc ấm cho cụ thượng được lên chiếu thọ.

Đồng thời, kính báo cho hội đồng gia tộc năm nay cụ được thượng thọ và mời hội đồng gia tộc đến nhà dự lễ mừng thọ. Lễ “Ra cỗ họ” là lễ cầu mong Tiên Công và tổ tiên phù hộ cho con, cháu một năm mới an khang thịnh vượng. Vừa là lễ cúng tiễn Tiên Công, tổ tiên ở từ đường họ theo thuần phong mỹ tục của người dân địa phương và cũng là ngày hội của dòng họ.

Ngày mùng 5 tháng Giêng, con cháu trong gia đình có cha mẹ thượng thọ chuẩn bị trang trí khuôn viên gia đình theo nghi lễ truyền thống mừng thọ. Chuẩn bị trang phục áo gấm, khăn thêu chữ thọ, gậy thọ cho cha mẹ, chuẩn bị bàn ghế, cỗ bàn để ngày hôm sau, mùng 6 tháng Giêng làm lễ mừng thọ cho cụ thượng tại gia đình như một ngày hội đoàn tụ.

Ngày mùng 6 tháng Giêng, các gia đình không tổ chức đoàn rước cụ thượng về miếu Tiên Công lễ tổ thì tổ chức đoàn chỉ đội lễ đưa cụ thượng lên miếu lễ tổ, truy ơn Tiên Công.

Những gia đình có cha mẹ thượng thọ, có điều kiện sẽ cùng dòng họ và làng xóm tổ chức đoàn rước cụ thượng bằng võng đào về miếu Tiên Công lễ tổ, gọi là nghi lễ “Rước thọ” “Rước người” cùng với công tác chuẩn bị lễ vật và các đồ nghi trượng, trang phục, đội nhạc lễ, kiệu võng đào cho đoàn rước được chuẩn bị từ hàng tháng trước khi diễn ra lễ hội.

Tục “rước người” độc nhất vô nhị

Lễ hội Tiên Công đông vui và rực rỡ nhất là ngày chính hội (mùng 7 tháng Giêng) với nghi lễ “Rước người” độc đáo nhất trong cả nước, thể hiện sự ngưỡng vọng, tôn vinh các Tiên Công.

Từ 5 giờ sáng, các gia đình có cụ thượng thọ bắt đầu khởi hành đoàn rước. Đi đầu đoàn rước là ba người đóng giả các chú tễu múa gậy, múa quạt làm nhiệm vụ dẹp đường, tiếp sau là đoàn trống, rồi đến hai hàng cờ ngũ sắc do 5 thanh niên đầu quấn khăn đỏ, lưng thắt đai xanh hoặc 5 nữ tú đầu vấn tóc mặc áo dài tứ thân, tay giương cờ ngũ sắc điều hành đoàn rước.

Đi sau hàng cờ ngũ sắc là hai hàng bát bửu do mười nữ tú đầu vấn khăn mỏ quạ, mặc áo tứ thân, đi nghiêng người, hai hàng quay mặt đối diện nhau. Đi sau hai hàng bát bửu là đội nhạc bát âm, các nhạc công đội khăn xếp, áo lương vừa đi vừa chơi khúc “Lưu thủy hành vân”.

Đi sau đội nhạc bát âm là những người con gái hoặc dâu hoặc cháu gái nội cụ thượng đội hai mâm lễ vật dâng Tiên Công gồm: Một mâm có chai rượu trắng, một buồng cau, một ít lá trầu, bánh giầy hoặc bánh chưng, một con gà luộc hoặc thịt lợn và một đĩa muối, một mâm ngũ quả.

Kế sau hai mâm lễ vật là một hương án do 8 người khiêng, trên bày long mã, mâm ngũ quả, lộc bình cắm hoa đòa, hoa cúc vạn thọ, thắp nhang. Sau án gian đến đoàn rước chữ Thọ. Võng đào của cụ thượng do 4 hoặc 8 người khiêng, 1 người che lọng đi bên cạnh. Đi bên cạnh cụ là người con trưởng, dâu trưởng và cháu trai bưng điếu bát, hoặc cháu gái bưng cơi trầu.

Đi sau là các anh em nội thân, con cháu cụ thượng cùng gia tộc mặc quần áo đẹp đưa cụ lên miếu Tiên Công lễ tổ. Chiếc kiệu là hình thức thể hiện sự kính trọng của người đã được trời ban cho tuổi “Thiên tước”. Con cháu cụ bưng cơi trầu mời bà con đứng xem hai bên đường.

Các đoàn rước cụ thượng đều tập trung ở trước miếu, sau khi ban tế lễ thực hiện các nghi lễ tế Tiên Công xong, các cụ thượng được mời vào thắp hương, được cụ Tiên Chỉ đọc văn ca ngợi công lao, chúc sức khỏe, chúc gia đình, dòng họ cụ thượng làm ăn phát đạt, gặp nhiều may mắn...

Ngày xưa, khi các cụ thượng lễ Tiên Công xong, làng xã mời hai cụ thượng còn khỏe ra trước cửa miếu Tiên Công làm nghi lễ đắp đê. Dân làng đã đắp sẵn một con đê nhỏ tượng trưng ở trước cửa miếu Tiên Công. Chuẩn bị những hòn đất đã được xẻ vuông vắn để các cụ thượng đắp lên con đê.

Đây gọi là lễ động thổ. Sau nghi lễ này, các gia đình, làng xã mới được đào mương, bồi trúc đê điều, cày cấy. Sau nghi lễ động thổ, các cụ thượng tiếp tục thực hiện nghi thức đấu vật. Hai cụ thượng chỉ làm động tác quấn chỉ đi mấy vòng rồi ôm nhau quay một hai vòng, cụ nào khỏe nhấc bổng cụ thượng kia lên khỏi mặt đất là cụ ấy thắng cuộc.

Nghi lễ đắp đê và đấu vật của cụ thượng mang ý nghĩa nhắc nhở, giáo dục con cháu rèn luyện sức khỏe, đắp đê, làm thủy lợi, chống chọi với mưa bão, triều dâng bảo vệ xóm làng và từ đường hương hỏa của tổ tiên. (Tuy nhiên hiện nay, lễ hội đã giản lược tục đắp đê và đấu vật).

Ngoài phần lễ độc đáo, phần hội cũng vô cùng phong phú và đặc sắc với nhiều hoạt động văn hóa, các trò chơi dân gian như: Chọi gà, chơi đu, chơi cờ người, tổ tôm điếm...