Từ Gia Trang ấp đến làng tỷ phú cây cảnh

Sau 8 thế kỷ thăng trầm, Vị Khê không những giữ được nghề cổ mà còn phát triển lên tầm cao mới. Nhắc đến làng cảnh Vị Khê là nhắc đến những tinh hoa kết tụ trong mảnh vườn quê. 

Ông tổ họ Tô

Ông Đoàn Hữu Khánh, Phó Chủ tịch UBND xã Điền Xá, cho biết từ thế kỷ 13 làng nghề danh bất hư truyền bắt đầu được khai dựng. 

Vào năm 1211, một vị quan làm đến chức Thái úy nhà Lý tên là Tô Trung Tự đến làng và thấy thế đất đẹp đẽ, ruộng vườn màu mỡ phì nhiêu, dân cư thuần phác nên đã ở lại.

Thái úy Tô Trung Tự đã cho lập hành cung khuyến khích mở rộng nghề nông, dạy dân trồng hoa, trồng cây cảnh để làm kế sinh nhai lâu dài. 

Chẳng biết sự truyền dạy bảo ban của ông sâu sắc đến đâu nhưng dân chúng rất mực nghe theo. Đời nối đời truyền nghề cho nhau, vừa duy trì vừa phát triển tầm vóc, tạo lập tinh hoa.

Vị quan lập nghề ấy dĩ nhiên trở thành ông tổ. Nay, tại Vị Khê còn khắc đôi câu đối trên hai cột ngoài cổng đình: Dục chủng tài hoa Tô tứ thủy/Nguyễn trang Vị Xá hiệu chi tiên. Tạm dịch: Trồng cây, ươm hoa do tướng họ Tô khơi dạy trước/Ấp tên Trang Nguyễn vốn làng Vị Xá buổi ban đầu. Đôi câu đối này là vào năm Tân Sửu (1481) do Trạng nguyên Phạm Đôn Lễ khi ông đỗ khoa thi đình về qua làng Vị Khê đã tiến dâng.

14 năm sau kể từ khi Thái úy Tô Trung Tự về làng dạy nghề cho dân. Năm 1225, nhà Trần thế ngôi nhà Lý, cung Tức Mặc thành chốn phù hoa lớn thứ hai sau Kinh thành Thăng Long. Vị Khê gặp thời như cá hóa rồng, trở thành làng chuyên phục vụ cung vua phủ chúa bằng những cây cảnh đủ thế dáng điệu.

Sau năm 1975, đất nước thống nhất, cây cảnh nghệ thuật Vị Khê càng nổi tiếng hơn. Đến những năm đất nước bước vào thời kỳ đổi mới, cây cảnh của làng này đã trở thành thương hiệu không đâu sánh được. 

“33 xóm, 7 thôn của Điền Xá đều trở thành làng nghề. Nghề cây cảnh đã trở thành nghề chính đem lại thu nhập cao. Nhiều nhà trở thành những tỷ phú trong nghề làm cây cảnh”, ông Khánh cho biết.

Giàu nhờ nghề cổ

Bí kíp tinh hoa suốt 800 năm hội tụ khiến những đôi tay nghệ nhân sinh vật cảnh ở Vị Khê cứ thoăn thoắt biến những thế cây bình thường thành những cây thế tuyệt mỹ. Vì những kỳ công, tỉ mỉ như vậy nên những cây cảnh đẹp ở Điền Xá luôn thu hút những yêu cái đẹp. 

“Ngay cả khi thị trường cây cảnh ế ẩm, giá cả tụt giảm thì những cây đẹp vẫn được nhiều người săn đón”, ông Đoàn Hữu Khánh cho hay.

Đơn cử như năm 2012 cây cảnh lên cơn “sốt”, từ cây đẹp đến cây chưa thành hình dáng ở Vị Khê vẫn gần như được bán hết. Sau đó, thị trường cây chìm lắng nhưng những cây đẹp, quý vẫn được bán giá cao. Chẳng hạn như cây sanh thế long của một người sành chơi trong làng bán với giá ngót 10 tỷ đồng cho đại gia xứ Thanh.

“Ở Vị Khê nói riêng và Điền Xá nói chung, từ lâu đã là cánh đồng 200 triệu đồng. Trồng cây cảnh lãi gấp chục lần trồng lúa và được ví như tiền dưới đất mọc lên. 

Từ những năm 1990, địa phương đã thực hiện chuyển đổi đất lúa thành đất trồng cây cảnh. Diện tích trồng cây cảnh hiện nay cũng chiếm đa số. Và để tìm ra hộ dân không trồng cây cảnh ở Điền Xá là khó”, ông Khánh cho biết.

Khu vườn rộng hơn một mẫu của ông Đỗ Quốc Hùng, 69 tuổi như một dinh thự với những hàng cây sanh, la hán, tùng bách tán... đủ mọi dáng thế. Chỉ tay vào cây sanh trước nhà, ông Hùng cho biết, đây là cây có thế phụ tử, tuổi đời hơn trăm năm, có người từng hỏi mua với giá gần chục tỷ đồng. 

Ông Hùng chia sẻ: Gia đình thu nhập khoảng 2 tỷ đồng mỗi năm, toàn bộ khu vườn cây nếu thời có giá thì cũng vài chục tỷ đồng. Cách nhà ông Hùng không xa là nhà nghệ nhân Nguyễn Văn Đức nổi tiếng với tác phẩm cây sanh “Khuê Văn Các” trong triển lãm dịp Đại lễ 1.000 năm Thăng Long Hà Nội.

Ngoài đôi sanh “trạng nguyên” không thể định giá tại trụ sở xã Điền Xá, địa phương còn không ít cây quý có giá trị lên đến vài tỷ đồng. Bộ ba cây tùng la hán của gia đình họ Nguyễn được xác định 250 tuổi từng được thương gia Thái Lan hỏi mua với giá hơn 1 triệu USD để về trưng bày tại vườn Hoàng gia. 

Theo ông Khánh, Vị Khê vinh dự khi đôi cây Nguyệt Quế và hàng Vạn Tuế của làng được chọn để trồng bên Lăng Bác. Nhiều nơi quan trọng như Văn phòng Quốc hội, Văn phòng Chính phủ và Quảng trường Ba Đình đều có sự hiện diện của hoa, cây cảnh Vị Khê.

“Không chỉ những người có tuổi, lớp trẻ Điền Xá cũng đang làm rạng danh nghề truyền thống của quê hương. Có những thanh niên sau khi tốt nghiệp đại học vẫn trở về lập nghiệp và làm giàu trên chính mảnh đất quê mình”, ông Khánh cho biết thêm.

Gánh cây vào Huế dự thi

“Ngoài văn tự, bia đá chứng minh nguồn cội làng cây cảnh thì còn đó đôi sanh thế Trực 15 tán khoảng 300 tuổi vẫn được lưu giữ. Đây là hai cây sanh đoạt giải “trạng nguyên” gắn liền với chuyện cụ Nguyễn Việt Lã gánh vào Huế thi Hội hoa xuân” – theo ông Đoàn Hữu Khánh.

Năm 1924 trong làng có cụ Nguyễn Việt Lã là người chơi cây sành sỏi. Nhà cụ có rất nhiều cây quý, nhưng riêng đôi cây sanh thế Trực đã được cụ chăm sóc tỉ mẩn hơn cả và đặt vào đó hết cả tâm sức. 

Cụ coi đôi cây ấy như “của gia bảo”, là kho báu cho cả dòng họ. Nhân triều đình có Hội thi hoa, cụ Lã đã nhọc công gánh đôi cây quý ấy vào tận Kinh thành Huế để dự thi. Cũng như thi cho người vậy, sau những chấm điểm, thuyết trình ý nghĩa lẫn dáng vóc của cây thì “của gia bảo” ấy được giải Nhất, tức “trạng nguyên cây”.

Hai cây sanh quý giá ấy nay vẫn còn và được UBND xã Điền Xá mua lại của con cháu cụ Lã để trồng trước trụ sở như là kỷ vật quý của một thời huy hoàng. Tuy nhiên, người không am tường về cây trông qua hai cây sanh này chẳng thấy gì nổi bật, nhưng với người có nghề sẽ nhận ra ngay những nghĩa lý người xưa đổ dồn vào đó.

Ông Khánh giải thích: Cây thế Trực này phù hợp với những gia đình có cách sống trung thực, nền nếp, biết có trước có sau. Bộ tứ quý là cầu mong cuộc sống ấm no, đầy đủ. Bộ ngũ phúc mong muốn gia đình phúc hậu, có đức độ và con cháu thành đạt. Bộ huynh đệ đồng khoa là gia đình vinh hiển. 

Để cây có nghĩa, có thần thái, cụ Lã phải dốc tâm huyết với sự tỉ mỉ, kiên trì, uốn tỉa tạo dáng cho từng chồi, từng nhánh, có khi phải mất nhiều năm, thậm chí nhiều đời mới thành được một thế cây đẹp.