Nếu “nạn” này không sớm được dẹp, sẽ ảnh hưởng lớn đến danh tiếng của các họa sĩ tiền bối. Và sâu xa hơn, mỹ thuật Việt Nam bị chìm trong “tiếng xấu” khi hội nhập vào đời sống, thị trường hội họa thế giới.
Tranh giả “tung hoành”
Mỹ thuật Việt Nam rất đáng tự hào với nhiều họa sĩ tên tuổi, bằng tài năng và phẩm cách nghệ sĩ riêng đã tạo ra những tác phẩm nổi tiếng thế giới. Thành công này không chỉ nói lên phong cách, cá tính sáng tạo của họa sĩ, mà còn phản ánh một chặng đường của dân tộc.
Thế nhưng, cũng từ lâu, tranh giả, tranh chép là vấn nạn của mỹ thuật Việt. Một nhà báo Mỹ từng viết trên tờ The New York Times: “Tranh Việt Nam đang nổi tiếng hơn bao giờ hết nhưng thị trường lại ngập tràn tranh giả”. Bài viết đã gây dư chấn mạnh trong giới sưu tập tranh toàn thế giới.
Câu chuyện vẫn được giới mỹ thuật kể, họa sĩ Bùi Xuân Phái từ khi mất lại “vẽ” nhiều tranh hơn khi ông còn sống. Điều này chỉ ra một thực tế, “hậu sinh” đã chép tranh của ông quá nhiều. Đến bây giờ, bất cứ giao dịch nào liên quan đến tranh của họa sĩ Bùi Xuân Phái đều vướng vào sự nghi vấn về “thật” hay “giả”.
Trong xu thế hội nhập, thị trường mỹ thuật trở nên sôi động, các nhà sưu tập thế giới tìm đến Việt Nam. Các nhà sưu tập trong nước có xu hướng đầu tư vào nghệ thuật, thì cũng là lúc những giao dịch tranh giả xuất hiện. Chỉ có điều, khi đó, những giao dịch khi ấy âm thầm, “tranh tối tranh sáng”. Về sau, câu chuyện tranh giả càng công khai hơn.
Họa sĩ Phạm An Hải cho biết, hồi tháng 5/2017, qua người quen anh biết một nhà sưu tầm ở Hà Nội có mua 5 bức tranh trị giá gần 300 triệu đồng từ ông Khánh - một người có mối quan hệ rộng rãi với giới họa sĩ từ nhiều năm nay.
Trong số 5 bức này có bức “Dư âm phố cổ” là tranh giả vì tranh gốc, tranh thật vẫn đang treo ở nhà họa sĩ. “2 bức nữa của một họa sĩ khác nhưng đã bị xóa tên và ký tên tôi vào đó”, họa sĩ Phạm An Hải kể.
Cách đó ít lâu, bức tranh “Phố cũ” (kích thước 50x40 cm, chất liệu sơn dầu) của danh họa Bùi Xuân Phái được Nhà đấu giá Nghệ thuật Chọn đưa lên sàn đấu giá. Trước khi phiên đấu giá được mở, nhiều ý kiến cho rằng bức “Phố cũ” là tranh giả.
Thậm chí, họa sĩ Bùi Thanh Phương - con trai của danh họa Bùi Xuân Phái cũng khẳng định, đây là tranh giả! Tuy nhiên, bất chấp những dị nghị, phiên đấu giá của Nhà Chọn vẫn diễn ra, với sự khẳng định của một hội đồng nghệ thuật ẩn danh rằng đây là tranh thật. Cuối cùng, “Phố cũ” đã được một nhà sưu tập mua với giá 12.500 USD.
Đến bây giờ, họa sĩ Thành Chương vẫn chưa quên được cảm giác sửng sốt và tức giận khi đứng trước bức tranh của mình nhưng được ký tên họa sĩ Tạ Tỵ. Đó là hồi năm 2016.
Điều khiến ông bất ngờ, bức tranh này không phải giao dịch tại thị trường “chợ đen” mà công khai xuất hiện trong cuộc triển lãm “Những bức tranh từ châu Âu”. Triển lãm diễn ra ngay tại Bảo tàng Mỹ thuật TP Hồ Chí Minh.
Ngạc nhiên nữa: Các bức tranh trong triển lãm được giới thiệu là của những họa sĩ tên tuổi, gạo cội của nền mỹ thuật Việt Nam được đem về từ các nhà đấu giá châu Âu. Tuy nhiên, khi xem kỹ, nhiều người đã phát hiện ra phần lớn tranh trong số đó là tranh giả, trong đó tệ nhất là hai bức tranh mạo danh.
Một trong số đó là bức “Chân dung cô Kim Anh” được họa sĩ Thành Chương vẽ vào khoảng từ năm 1970 -1975 nhưng lại treo dưới cái tên “Trừu tượng” và tác giả là họa sĩ Tạ Tỵ.
Ăn theo người nổi tiếng
Những ngày qua, giới mỹ thuật trong nước xôn xao khi một bức bình phong ký tên họa sĩ Nguyễn Văn Tỵ chuẩn bị được nhà đấu giá Sotheby’s ở Hong Kong đưa lên đấu giá.
Theo thông tin từ trang web của nhà đấu giá này, bức bình phong sơn mài gỗ “L’image traditionnelle d’une maison de paysan” (Hình ảnh một nhà tranh truyền thống) đề tên họa sĩ Nguyễn Văn Tỵ dự kiến đấu giá ngày 10/10. Mức giá dự kiến 700 nghìn đến 1 triệu đô la Hong Kong (khoảng 2 - 2,9 tỷ đồng).
Không chỉ giới họa sĩ Việt Nam bất bình, bởi nhìn qua đã thấy cách làm sơn mài vụng về, màu sắc tươi mới mà chính họa sĩ Nguyễn Bình Minh - con gái họa sĩ Nguyễn Văn Tỵ, cũng khẳng định tác phẩm do Sotheby’s định đưa lên đấu giá là giả.
“Bố tôi không làm bức bình phong tranh gốc mít nào như vậy cả. Họ chép lại rồi lấy tên ông gắn vào là không được phép”, bà Minh nói. Cũng theo bà Minh, họa sĩ Nguyễn Văn Tỵ chỉ sáng tác “Nhà tranh gốc mít”, kích thước 67x105 cm, hiện bức này đang trưng bày tại Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam.
Họa sĩ Mai Trung Thứ cũng là một cái tên gần đây được truyền thông nhắc tới. Đặc biệt, từ sau khi bức “Chân dung cô Phương” (Portrait de Mademoiselle Phuong) của ông, hồi tháng 4 vừa qua, được Sotheby’s Hong Kong gõ búa đến 3,1 triệu USD (tương đương 72 tỷ đồng, tính cả thuế - trở thành bức tranh của danh họa gốc Việt có giá cao nhất trên thị trường hội họa thế giới), thì cũng liên tiếp xuất hiện những tác phẩm nhái được ký tên Mai Thung Thứ tung ra đấu giá.
Mới đây, bức “Trà đàm” (1971) ký tên Mai Trung Thứ cũng được nhà đấu giá Aguttes đưa ra đấu giá. Ngoài ra, bức tranh “Lồng chim” cũng ký tên Mai Trung Thứ dự kiến được nhà đấu giá Tajan (Pháp) đấu vào ngày 13/10.
Một vụ khác gần đây cũng được giới mỹ thuật phanh phui, đó là chuyện một số bức tranh giả đề tên họa sĩ Bùi Xuân Phái được một sàn đấu giá ở Pháp công bố và dự kiến mở đấu vào ngày 16/10.
Quan sát hòa sắc và nét vẽ, nhiều họa sĩ đã chỉ ra sự vụng về của người chép. Không chỉ có bức tranh giả đề tên họa sĩ Bùi Xuân Phái, nhiều người phát hiện trong phiên đấu giá này còn có bức đề tên họa sĩ Lê Phổ và bức đề tên họa sĩ Trịnh Hữu Ngọc cũng là giả…
Phản ứng và phản hồi
Họa sĩ Phạm Hà Hải cho rằng, tranh giả công khai tại triển lãm hay đưa lên sàn đấu giá quốc tế đã thực sự là vấn đề lớn. Điều này xâm hại uy tín tác giả, gây nghi ngờ giá trị các bộ sưu tập, tạo những nhận thức sai lệch về giá trị nền mỹ thuật Việt Nam.
Ngoài ra, nó còn cản trở và phá hoại một thị trường tranh nội địa đang hình thành... Chính vì vậy, giới họa sĩ đã lên tiếng rất quyết liệt cùng sự ủng hộ của báo giới.
Đặt câu hỏi với nhiều họa sĩ: Làm sao để “chặn” được vấn nạn tranh giả, thường nhận được những tiếng thở dài. Như họa sĩ Thành Chương, ông muốn đi tới cùng sự việc, cũng không được.
Bởi chúng ta còn thiếu một số chế tài xử lý, đặc biệt chưa có Luật Mỹ thuật. Và chủ nhân bộ sưu tập “Những bức tranh trở về từ châu Âu” khẳng định 17 bức tranh này đều có chứng nhận từ nhà đấu giá Christie, do chuyên gia là ông J Francois Hubert thẩm định.
Hay họa sĩ Phạm An Hải, khi được hỏi sao không khởi kiện đến cùng vụ làm giả tranh ký tên mình, vì bằng chứng anh đã có rất rõ, thì cũng dĩ hòa vi quý mà rằng “toàn chỗ anh em với nhau, kiện thì được gì?”. Họa sĩ An Hải hy vọng, khi sự việc được đăng tải trên báo chí, đấy cũng là một cách tố giác tội phạm và các cơ quan bảo vệ pháp luật hoàn toàn có thể vào cuộc…
Còn họa sĩ Phạm Lực kể, có lần ông biết một cơ sở chuyên sao chép tranh của mình, nên tìm đến tận nơi khuyên nhủ. Nào ngờ chưa kịp giới thiệu xong họ tên, kẻ sao chép tranh đã muốn nói chuyện bằng “tay chân” với ông.
Kể từ đó, ông chọn cách “sống chung với lũ”, dù biết tranh của mình bị làm giả, bày bán ở nhiều nơi, nhưng “nhắm mắt cho qua”, vì biết có lên tiếng cũng chẳng ai giải quyết.
Thực tế, liên quan đến việc dư luận Việt Nam phản ứng về bức bình phong nhái bức “Nhà tranh gốc mít” của họa sĩ Nguyễn Văn Tỵ, ngày 6/10, trên website của mình, nhà đấu giá Sotheby’s Hong Kong thông báo: “Sotheby’s nhận thức được những lo ngại về tính xác thực của tác phẩm “L’image traditionnelle d’une maison de paysan” (Hình ảnh một nhà tranh truyền thống) của họa sĩ Nguyễn Văn Tỵ. Chúng tôi sẽ rút tác phẩm này khỏi phiên đấu giá và tiếp tục điều tra thêm về nghi vấn này”.
Trước sự việc trên, họa sĩ Nguyễn Bình Minh - con gái họa sĩ Nguyễn Văn Tỵ, nguyên Phó Giám đốc Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam - chia sẻ: “Gia đình chúng tôi cảm ơn ý kiến của giới chuyên môn mỹ thuật và giới truyền thông thời gian qua đã đặt nghi vấn về vấn nạn tranh giả, trong đó có tranh giả từ tác phẩm của cha tôi. Nhà đấu giá đã có phản hồi đúng đắn. Tôi hy vọng trường hợp này sẽ không tái diễn”.
Sự việc này khiến nhiều người liên tưởng tới mấy bức tranh đề tên họa sĩ Bùi Xuân Phái được nhà đấu giá Drouot đưa ra đấu vào ngày 16/10, sau khi cộng đồng mỹ thuật Việt Nam phản ứng, nhà đấu giá này đã hạ 3 bức tranh giả được cho là của họa sĩ Bùi Xuân Phái, nhưng vẫn để những bức khác, trong đó có tranh Lê Phổ.
Điều này cho thấy, những tiếng nói phản biện đã được tiếp nhận và đã tránh được những cuộc đấu giá “xấu xí” ảnh hưởng tới nền mỹ thuật Việt Nam.
Để góp phần dẹp nạn tranh giả, tranh nhái đang hoành hành, nhiều ý kiến cho rằng, khó mấy cũng phải quyết liệt làm, vì đó là việc bảo vệ uy tín của mỹ thuật Việt Nam với thế giới.
Bên cạnh đó cần lên tiếng công khai, phản hồi trực tiếp với nơi tổ chức đấu giá, chúng ta cần sớm thành lập trung tâm mỹ thuật và những hội đồng thẩm định với các chuyên gia uy tín (nếu thiếu thì phải đào tạo), cùng các thiết bị hiện đại hỗ trợ...
Bên cạnh đó, ở thời 4.0 như hiện nay, việc thành lập một trang web để mọi người cùng đóng góp các tư liệu mỹ thuật là phương án cần nghĩ tới.
