Triển lãm hiếm hoi về cổ ngọc đã và đang thu hút sự chú ý của công chúng và giới sưu tầm ngọc quý. Triển lãm được tổ chức nhân kỷ niệm 43 năm thành lập Bảo tàng Lịch sử TPHCM (1979 – 2022), cũng như chào mừng Quốc khánh 2/9.
Mở kho sau 100 năm
Theo Bảo tàng Lịch sử TPHCM, triển lãm “Dáng ngọc” trưng bày hơn 200 hiện vật cổ ngọc có niên đại từ thời tiền sơ sử cho đến đầu thế kỷ 20. Đây là dịp để công chúng và giới đam mê cổ ngọc được chiêm ngưỡng vẻ đẹp kỳ ẩn của những hiện vật quý giá chưa từng được tiết lộ.
Một trong những bộ sưu tập đáng chú ý do Victor Thomas Holbé (1857 - 1927) sưu tầm vào cuối thế kỷ 19 đầu thế kỷ 20. Bộ sưu tập này được xem là tiền đề trong việc hình thành Bảo tàng Blanchard de la Brosse vào năm 1929 - nay là Bảo tàng Lịch sử TPHCM.
Theo các tài liệu lịch sử, Holbé là một dược sĩ phục vụ trong Hải quân Pháp, đồng thời ông là Phó Chủ tịch Hội đồng thuộc địa Nam Kỳ. Ngoài vai trò về hành chính, Holbé là một nhà sưu tập và nghiên cứu nổi tiếng về cổ ngọc. Ông đã sưu tập được 2.160 hiện vật thuộc các nền văn hóa của Việt Nam và Đông Dương cũng như Trung Quốc, Nhật Bản.
Sau khi Holbé qua đời, Hội Nghiên cứu Đông Dương đã vận động quyên góp tiền để mua lại bộ sưu tập của ông với giá 45.000 đồng Đông Dương. Người đương thời từng phải kinh ngạc trước các hiện vật thuộc hàng kinh điển về cổ ngọc trong bộ sưu tập này, bởi sự đa dạng về loại hình và phong phú về chất liệu, nghệ thuật.
Năm 1927, Thống đốc Nam kỳ Blanchard de la Brosse đã ký nghị định thành lập Bảo tàng Nam Kỳ, sau đó đổi tên thành Blanchard de la Brosse - do ông Jean Bouchot làm giám thủ đầu tiên. Sau khánh thành, bảo tàng trưng bày bộ sưu tập của dược sĩ Victor Thomas Holbé, gồm: Nhóm hiện vật bằng ngà (vật trang trí, con dấu), bằng đá quý, gốm, thủy tinh (bình phong, gậy như ý, lọ hít), nhóm tượng Phật của Nhật Bản, Trung Quốc, Việt Nam, Thái Lan.
Bộ sưu tập Malleret với nhóm hiện vật trang sức của văn hóa Óc Eo: Nhẫn và khuyên tai vàng, chuỗi hạt bằng đá quý, cùng hơn 5.000 tác phẩm chuyên khảo quý hiếm về Đông Dương và vùng Viễn Đông.
Một số hiện vật khác còn được trưng bày ở Pháp tại nhiều địa điểm nổi tiếng như Paris, tháp Eiffel, Buffalo Bill. Bộ sưu tập hiện vật này rất quý hiếm, có giá trị về mặt lịch sử, văn hóa, mỹ thuật và gắn liền với sự phát triển của Bảo tàng Lịch sử TPHCM - nên vào năm 2021, từng được chọn mở kho online đầu tiên để ra mắt công chúng sau 100 năm gìn giữ.
Những tinh hoa tuyệt tác
 |
| Hiện vật đỉnh ngọc thế kỷ 18 |
Trái ngược với sự thô sơ về kĩ thuật chế tác của thời tiền - sơ sử và 10 thế kỷ đầu Công nguyên, thời Lê - Nguyễn là thời kì nở rộ về cả số lượng và chất lượng cổ ngọc. Đặc biệt, cổ ngọc thời Nguyễn thể hiện sự phát triển vượt bậc về kĩ nghệ chạm khảm trên chất liệu ngọc. Nhiều bộ sưu tập ngọc khá lớn đã ra đời dưới các triều đại vua Nguyễn với loại hình đa dạng, màu sắc phong phú được các nhà nghiên cứu đánh giá cao.
Ban tổ chức triển lãm “Dáng ngọc” cho biết, ngoài bộ sưu tập quý giá của Holbé, công chúng còn được ngắm nhìn cổ ngọc của bác sĩ Dương Quỳnh Hoa (Dương Hà).
Bộ sưu tập Dương Hà do hai vợ chồng GS Dương Minh Thới và bà Hà Thị Ngọc - song thân của bác sĩ Dương Quỳnh Hoa (Bộ trưởng Bộ Y tế Chính phủ lâm thời Cộng hòa miền Nam Việt Nam) sưu tầm vào những năm 1930 - 1940. Đây là bộ sưu tập công phu với gần 3.400 hiện vật.
Ngoài hiện vật ngọc, bộ sưu tập Dương Hà còn có các loại bình gốm men Nhật Bản có niên đại thế kỷ 19 đến đầu thế kỷ 21. Bên cạnh đó là bộ đỉnh đồng tam khí cổ của Việt Nam, cối và chìa vôi của Campuchia, bình điếu bằng gỗ cẩn xà cừ Việt Nam. Bộ sưu tập đa dạng có niên đại trải dài từ thời tiền sử đến đầu thế kỷ 20.
Các hiện vật được chọn lọc kỹ để trưng bày trong triển lãm “Dáng ngọc”, nên ngoài các cổ ngọc Việt còn có những hiện vật nước ngoài. Trong đó, có cổ ngọc đựng ngũ cốc dùng trong tế lễ với phần quai cầm hai bên được trang trí bằng hình tượng rồng qua các thời kỳ văn hóa Trung Hoa.
Đồng thời không thể thiếu nhóm hiện vật “văn phòng tứ bảo”, với những chi tiết hoa văn cực kỳ tao nhã và tinh tế. Nhóm hiện vật này từng được tầng lớp trí thức, quý tộc phong kiến sử dụng – là vật trưng cho phú quý và an khang.
Bên cạnh đó là nhóm hiện vật thể hiện quyền lực, địa vị của người sử dụng như nhẫn cung thủ, gậy ngọc như ý, ngọc bội, móc thắt lưng, khóa thắt lưng, mảnh trang trí… với các đường nét chạm khắc đa dạng, khéo léo của các nghệ nhân xưa.
Ở khu vực Đông Nam Á có các loại hình tượng Phật, đồ đựng như bát, chén, bình ngọc được khai thác nguyên liệu và sản xuất tại Thái Lan, Myanmar trong sưu tập hiện vật nghệ thuật châu Á và sưu tập Vương Hồng Sển.
Quan niệm của người phương Đông xưa cho rằng, ngọc biểu trưng cho sự giàu có, quyền lực, vẻ đẹp và sự quý phái. Với ưu thế về độ cứng song lại rất dẻo, muôn sắc màu rực rỡ và huyền ảo, ngọc không chỉ quý hiếm về chất liệu và vẻ đẹp, mà còn được tôn sùng vì những giá trị, ý nghĩa vĩnh cửu. Người xưa tin rằng, ngọc có những tính năng siêu phàm như trị bệnh, phong thủy và giúp việc học hành hay làm ăn luôn hanh thông, thuận lợi.
Nếu như năm 2021, Bảo tàng Lịch sử TPHCM mở kho online để công chúng được “tiếp xúc nhẹ” với cổ ngọc, thì hôm nay lần đầu tiên bảo tàng trưng bày trực tiếp để vẻ đẹp kỳ ẩn của cổ ngọc được soi sáng dưới ánh nhìn mê đắm của người thưởng ngoạn.
