Sơ đồ tư duy hay còn gọi Lược đồ tư duy, Bản đồ tư duy (Mind Map) là phương pháp dạy học chú trọng đến cơ chế ghi nhớ, dạy cách học, cách tự học nhằm tìm tòi, đào sâu, mở rộng một ý tưởng, hệ thống hóa một chủ đề hay một mạch kiến thức... bằng cách kết hợp việc sử dụng đồng thời hình ảnh, đường nét, màu sắc, chữ viết với sự tư duy tích cực.
Đặc biệt, đây là một dạng sơ đồ mở, không yêu cầu tỉ lệ, chi tiết chặt chẽ như bản đồ địa lí, học sinh có thể vẽ thêm hoặc bớt các nhánh, mỗi em có thể vẽ một kiểu khác nhau, dùng những màu sắc, hình ảnh, chữ viết và các cụm từ diễn đạt khác nhau...
Tuy cùng một chủ đề nhưng mỗi em có thể “thể hiện” nó dưới dạng Sơ đồ tư duy theo cách riêng của mình. Do đó, việc lập Sơ đồ tư duy phát huy tối đa khả năng sáng tạo của mỗi người. Vậy giáo viên và học sinh nên sử dụng Sơ đồ tư duy trong hoạt động nào của quá trình dạy học?
Sử dụng Sơ đồ tư duy trong việc hệ thống, củng cố kiến thức sau mỗi bài học, mỗi phần của bài học
Có thể nói khi kết thúc bài học, cần củng cố, khắc sâu kiến thức cho học sinh, giáo viên thường sử dụng Sơ đồ tư duy. Đến đây, Sơ đồ tư duy phát huy mạnh mẽ nhất sức mạnh của nó. Thường giáo viên yêu cầu học sinh hình dung lại, nhớ lại tiến trình bài dạy, kiến thức các em vừa được tiếp nhận. Từ đó, các em sẽ tự tạo lập một Sơ đồ tư duy cho mình hoặc cùng với nhóm mình tạo lập một Sơ đồ tư duy khái quát bài học.
Sử dụng Sơ đồ tư duy trong thời gian này sẽ phát huy được ở học sinh: khả năng khi nhớ, khả năng tổng hợp, khả năng hệ thống hóa kiến thức, khả năng sáng tạo…
Sử dụng Sơ đồ tư duy trong quá trình dạy bài mới
Việc sử dụng Sơ đồ tư duy cho dạy bài mới ít được giáo viên áp dụng. Thường Sơ đồ tư duy chỉ là công cụ hoặc bảng phụ trong quá trình giảng dạy của giáo viên. Nhưng qua thực tế giảng dạy, tôi nhận thấy, việc kết hợp Sơ đồ tư duy trong quá trình ghi bảng, giảng dạy là vô cùng thuận lợi, đặc biệt với những bài khái quát tác giả, những bài ôn tập tác phẩm, những bài tiếng Việt, làm văn…
Việc sử dụng Sơ đồ tư duy cho cả bài dạy, suốt tiến trình giảng dạy sẽ tạo nên một “gia vị” mới, tăng sức hấp dẫn của bài học, tạo hứng thú, khơi gợi trí tưởng tượng, sáng tạo của học sinh. Và cũng vì vậy mà các em sẽ có cách ghi bài khác lại, ghi bài bằng Sơ đồ tư duy.
Để giúp bạn đọc hiểu rõ cách sử dụng Sơ đồ tư duy cho giảng dạy bài mới, xin được mô tả thông qua ví dụ dạy bài “Truyện Kiều của Nguyễn Du” (Ngữ văn 9, tập 1)). Sau khi giới thiệu bài mới, giáo viên ghi cụm từ khóa “TRUYỆN KIỀU (Nguyễn Du)” lên trung tâm bảng đen. Sau đó, giáo viên đưa ra hệ thống câu hỏi dẫn dắt học sinh tìm hiểu bài học.
Đầu tiên, ta cho các em tìm hiểu về tác giả bằng cách vẽ nhánh chính thứ nhất đặt tiêu đề nhánh “I. TÁC GIẢ”. Rồi đưa ra các câu hỏi gợi ý tìm hiểu về Xuất thân, Thời đại, Cuộc đời, Sự nghiệp văn học của Nguyễn Du. Tìm hiểu đến đâu, giáo viên phát triển nhánh, cô đọng kiến thức đến đó.
Sau khi dẫn dắt các em tìm hiểu xong phần tác giả, giáo viên tiếp tục vẽ nhánh thứ hai, đặt tiêu đề “II. TÁC PHẨM” đưa ra các câu hỏi gợi ý các em tìm hiểu tác phẩm: Nguồn gốc, Thể loại, Kết cấu, Giá trị (nội dung, nghệ thuật) của tác phẩm (cách làm tương tự như trên). Kết thúc 2 tiết học, ta có Sơ đồ tư duy giới thiệu một cách cô đọng, khái quát, lô-gic những tri thức cơ bản về tác giả Nguyễn Du và tác phẩm “Truyện Kiều” trên bảng. Và học sinh cũng trên cơ sở đó ghi chép bài “Truyện Kiều” bằng Sơ đồ tư duy.
Sử dụng Sơ đồ tư duy trong kiểm tra
Việc sử dụng Sơ đồ tư duy trong kiểm tra, thi cử là một cách làm ít được áp dụng. Bởi lẽ cách kiểu tra, thi cử với các giáo viên nói chung, giáo viên Văn nói riêng vẫn theo truyền thống cũ. Giáo viên không dám mạnh dạn đổi mới, hoặc nếu mạnh dạn đổi mới thì cũng chưa hẳn đã được các cấp quản lí, lãnh đạo đồng thuận, tạo điều kiện.
Sử dụng Sơ đồ tư duy trong kiểm tra bài cũ
Với cách kiểm tra bài cũ truyền thống, thường giáo viên sẽ gọi học sinh lên bảng, hỏi những câu hỏi liên quan đến bài học trước. Học sinh học thuộc bài, trả lời và giáo viên cho điểm. Vậy thì, cùng với cách kiểm tra bài cũ truyền thống, giáo viên có thể sử dụng Sơ đồ tư duy để kiểm tra các em. Giáo viên có thể gọi 1 em lên vẽ Sơ đồ tư duy cho bài học trước đồng thời gọi 1 em khác lên vấn đáp kiến thức cũ; giáo viên cũng có thể kiểm tra bài cũ cả tập thể lớp bằng cách yêu cầu mỗi em tự vẽ Sơ đồ tư duy khái quát nội dung bài học trước, hoặc khái quát một phần bài học trước…
Cách kiểm tra bài cũ theo hình thức Sơ đồ tư duy sẽ giúp học sinh không học máy móc, thuộc bài cũ và trả bài như một “con vẹt”. Hình thức này giúp học sinh phát huy tư duy logic, sáng tạo của bản thân…
Sử dụng Sơ đồ tư duy trong kiểm tra 15 phút, 1 tiết
Việc áp dụng Sơ đồ tư duy trong các bài kiểm tra trên giấy (15 phút hoặc 1 tiết) là cách thay đổi hình thức kiểm tra để tạo hứng thú cho học sinh; giảm bớt tâm lí nặng nề, nhàm chán cho học sinh mỗi khi được thông báo có bài kiểm tra. Tuy nhiên, khi áp dụng phương pháp này, giáo viên cần có báo cáo với Tổ trưởng chuyên môn hoặc Ban giám hiệu trước để nhận được sự đồng thuận, phê duyệt.
Khi áp dụng Sơ đồ tư duy cho bài kiểm tra 15 phút, 1 tiết, giáo viên nên lưu ý chỉ áp dụng khi muốn hỏi những kiến thức mang tính tổng hợp, khái quát, mô hình hóa kiến thức. Ví dụ: trong phân môn tiếng Việt, giáo viên có thể đề nghị các em hệ thống hóa kiến thức về từ loại, về danh từ, động từ, tính từ, về các phương châm hội thoại…
Với phân môn Làm văn, giáo viên có thể đề nghị các em mô hình hóa kiến thức của văn Thuyết minh, Văn tự sự, Nghị luận xã hội… Với phân môn Đọc văn, giáo viên có thể đề nghị học sinh mô hình hóa các bài về tác giả, về một phần nội dung của văn bản, về các biện pháp nghệ thuật được sử dụng trong một tác phẩm văn học… Mặt khác, khi ra đề yêu cầu học sinh sử dụng sơ đồ tư duy thì câu hỏi phải rõ ràng, lệnh đề phải cụ thể để học sinh có thể men theo lệnh đề đó mà tạo lập sơ đồ tư duy tốt nhất.
Ví dụ: Từ tiếng Việt (xét về mặt cấu tạo) gồm có những loại nào? Em hãy vẽ Sơ đồ tư duy giới thiệu chi tiết về chúng.
Hoặc: Bài thơ “Viếng lăng Bác” ghi lại diễn biến tâm trạng cảm xúc của nhà thơ Viễn Phương theo trình tự không gian và thời gian của chuyến ra thăm lăng Bác Hồ. Với cụm từ khóa “Viếng lăng Bác”, em hãy lập Sơ đồ tư duy ghi lại diễn biến tâm trạng cảm xúc ấy của tác giả qua mỗi khổ thơ.
Tóm lại, giáo viên có thể sử dụng sơ đồ tư duy trong mọi hoạt động của quá trình dạy học. Khi sử dụng Sơ đồ tư duy sẽ phát huy được ở học sinh: Sự hứng thú, sự chủ động, sự sáng tạo; rèn luyện tư duy logic, hệ thống cho các em. Nhờ vậy bài giảng của giáo viên, bài học của học sinh sẽ trở nên hiệu quả hơn.
Tuy vậy, việc sử dụng Sơ đồ tư duy cần liều lượng, chừng mực. Việc lạm dụng Sơ đồ tư duy sẽ khiến cho bài học dần trở nên nhàm chán, không còn tạo được sự hứng khởi cho học trò. Vì vậy, sử dụng cần đúng cách, đúng liều lượng, đúng thời điểm. Có như vậy, Sơ đồ tư duy mới thực sự là một công cụ, một phương pháp dạy học hiệu quả!
