Rối nước Đào Thục giữa ngã ba thời đại

Ở Đào Thục - một ngôi làng ven đô Hà Nội - nghệ thuật rối nước được gìn giữ như máu thịt, ký ức sống động của văn hóa Việt Nam.

Phường rối gần kinh thành nhất

Tấm phông vừa buông xuống, tiếng trống đã nổi lên rộn ràng, biến mặt ao thành sân khấu sống động. Từ làn nước, những nhân vật dân gian như chú Tễu, bác nông dân, đàn trâu, đàn cá lần lượt xuất hiện, tái hiện ký ức làng quê qua các tích trò truyền thống. Múa rối nước – loại hình nghệ thuật cổ truyền đặc trưng của người Việt – hiện ra vừa thân quen vừa mê hoặc.

Khởi đầu từ những buổi biểu diễn phục vụ dân làng vào dịp hội hè, múa rối nước dần trở thành di sản văn hóa mang tính biểu tượng, gắn với từng địa phương và phường rối cụ thể. Mỗi phường có phong cách tạo hình, dàn dựng và lựa chọn tích trò riêng, phản ánh chiều sâu lịch sử, tâm thức và sinh hoạt cộng đồng bản địa. Trong số đó, rối nước Đào Thục (Đông Anh, Hà Nội) nổi bật bởi những nét đặc trưng khó nhầm lẫn.

Chia sẻ với Báo Giáo dục và Thời đại, nghệ nhân Nguyễn Thế Nghị (sinh năm 1973) cho biết, niềm say mê rối nước đến với anh từ tấm bé, khi tham gia “Tổ cạn” của phường rối, thuộc lòng từng tích trò, từng câu hát chèo, từng lời thoại của chú Ba Khí – nhân vật “giáo trò” nổi tiếng của làng. Ông học theo mẹ và các nghệ nhân qua những buổi xem diễn ở ao làng, qua tiếng hát luyện tập vang vọng trong căn nhà nhỏ.

Nhờ gắn bó lâu năm và niềm đam mê lớn, nghệ nhân Nguyễn Thế Nghị nhanh chóng nắm vững kỹ thuật điều khiển và học nghề trực tiếp từ các bậc tiền bối làng rối. Theo ông Nghị, dù không phải một trong những phường rối lâu đời nhất, Đào Thục hiện được đánh giá là một trong những địa phương nghệ thuật rối nước nổi bật nhất cả nước.

“Các cụ cao niên cho biết, phường rối Đào Thục hình thành cách đây hơn 300 năm, muộn hơn nhiều phường khác. Nhưng nhờ những yếu tố đặc biệt, nơi đây đã xây dựng được bản sắc riêng và vị thế vững vàng trong đời sống nghệ thuật truyền thống”, nghệ nhân Nguyễn Thế Nghị chia sẻ.

Điểm độc đáo đầu tiên là sự kết tinh của nhiều loại hình rối trên cả nước. Trong nghệ thuật múa rối nước Đào Thục, có thể bắt gặp hầu hết các kỹ thuật như rối sào, rối dây, rối bè, rối que, rối đống… – kết quả của quá trình học hỏi và tích lũy từ nhiều dòng rối, tạo nên một tổng thể đặc sắc không phải nơi nào cũng có.

Điểm thứ hai là hệ thống tích trò phong phú, do nghệ nhân trong làng sáng tạo qua nhiều thế hệ. Nhiều trò diễn chỉ xuất hiện tại Đào Thục, không thể tìm thấy ở các phường khác. Mỗi tiết mục không chỉ độc đáo về nội dung mà còn thể hiện kỹ thuật biểu diễn điêu luyện, phản ánh óc sáng tạo phong phú của người dân.

Thứ ba, Đào Thục là phường rối có vị trí gần kinh thành Thăng Long xưa nhất – tức trung tâm Hà Nội ngày nay. Khoảng cách chưa đầy 30 km mang lại lợi thế lớn về giao lưu, biểu diễn và quảng bá nghệ thuật. Ngay từ thời phong kiến, các vua chúa từng về làng xem rối. Ngày nay, lượng khách tham quan ổn định giúp nghệ nhân có cơ hội biểu diễn thường xuyên, nâng cao tay nghề.

Ba yếu tố ấy chính là nền tảng tạo nên thương hiệu rối nước Đào Thục trong không gian văn hóa truyền thống Việt. “Không phải vì giỏi hơn mà nổi bật, mà vì được diễn nhiều, làm nhiều, nên tay nghề ngày càng vững vàng, năng động hơn. Từ đó, rối nước Đào Thục cũng trở nên cuốn hút hơn trong mắt khán giả”, nghệ nhân Nguyễn Thế Nghị nói.

Truyền nghề trong thách thức

Dẫu vậy, gìn giữ nghệ thuật truyền thống trong đời sống hiện đại không dễ dàng. “Khó khăn lớn nhất là truyền nghề không liên tục. Nhiều bạn trẻ học nghề theo kiểu làm thêm, không chuyên sâu. Họ xem đây là nghề tay trái, khó đạt được kỹ thuật như các bậc tiền bối chỉ chuyên tâm một nghề suốt đời”, nghệ nhân rối nước Đào Thục cho biết.

Càng đáng lo hơn khi nhạc công biết chơi nhạc cụ dân tộc – yếu tố không thể thiếu trong múa rối nước – ngày càng ít. Các nghệ nhân lớn tuổi lần lượt qua đời, trong khi lớp trẻ không mấy hứng thú, lại thiếu nền tảng, năng khiếu cần thiết để tiếp nối.

Không riêng Đào Thục, đó là thực trạng chung của nhiều làng nghề rối dân gian. Theo nghệ nhân Nguyễn Thế Nghị, lý do không chỉ nằm ở con người mà còn do sự thay đổi văn hóa. “Trước kia, nông dân coi múa rối là hình thức giải trí chính. Văn hóa thời ấy chưa phong phú, nên rối nước rất được yêu thích, nhất là dịp hội làng, Tết hay lễ hội lớn. Nó như một ‘tờ báo sống’, cập nhật tin tức, phản ánh thời sự, ca ngợi quê hương”, nghệ nhân sinh năm 1973 nhấn mạnh.

Nhưng giờ đây, nghệ nhân không có lương, không thu nhập ổn định, chủ yếu biểu diễn vì yêu nghề. Chính điều này khiến hoạt động truyền nghề và sáng tạo nghệ thuật gặp nhiều hạn chế. Ngay cả những đơn vị chuyên nghiệp cũng khó khăn về khán giả và nguồn thu, huống chi là phường rối dân gian ở làng quê.

Tuy nhiên, nguy cơ “mất nghề” hoàn toàn là điều khó xảy ra. “Ngày xưa các cụ đói ăn còn giữ nghề được, thì giờ không đến mức quá nghèo mà bỏ được. Vấn đề là làm sao để phát triển, để sống khỏe chứ không chỉ tồn tại”, ông Nghị nói và thông tin, rối Đào Thục duy trì hoạt động đều đặn với khoảng 50 nghệ nhân, trong đó có lớp trẻ đang được đào tạo bài bản. Hằng năm, địa phương phối hợp tổ chức các lớp tập huấn, tạo điều kiện để nghệ nhân kế cận học hỏi, rèn luyện và biểu diễn.

Hy vọng từ du lịch

Gần đây, múa rối nước dần hồi sinh khi được đưa vào các tour du lịch trải nghiệm văn hóa làng quê. Một số phường rối được mời biểu diễn tại lễ hội, sự kiện, phục vụ khách quốc tế – mở ra triển vọng tiếp cận công chúng rộng rãi hơn. Tuy nhiên, kỳ vọng từ du lịch vẫn chưa đủ.

“Nhiều điểm du lịch như Sa Pa, Hạ Long có biểu diễn rối nước, nhưng mang tính phong trào. Nhà nước chưa thực sự quảng bá rối nước như một sản phẩm văn hóa quốc hồn quốc túy. Trong khi đó, đây là biểu hiện sinh động của nền văn minh lúa nước, là tiếng nói của người nông dân từ ngàn xưa,” nghệ nhân Nghị bày tỏ.

Việt Nam có lợi thế lớn với hơn 10 phường rối truyền thống cùng hệ thống nhà hát chuyên nghiệp từ Trung ương đến địa phương. Nhưng thiếu chiến lược truyền thông dài hơi khiến rối nước chưa được biết đến rộng rãi.

Rối nước không chỉ dành cho trẻ em. Người lớn cũng say mê bởi sự kết hợp giữa diễn xuất, âm nhạc dân gian, trò chơi truyền thống và các tích cổ dân gian. Đó là một loại hình nghệ thuật tổng hợp, phản ánh đời sống cư dân nông nghiệp Việt Nam từ xa xưa.

“Người dân thế giới nhắc đến Hàn Quốc là nghĩ đến kim chi. Còn rối nước Việt Nam – một loại hình nghệ thuật có một không hai – thì lại rất ít người biết đến. Nếu chúng ta không chủ động quảng bá, làm sao bạn bè quốc tế biết mà tìm đến?”, nghệ nhân Nguyễn Thế Nghị trăn trở nói.

Thông điệp gửi thế hệ trẻ

Khi được hỏi về kỳ vọng tương lai, nghệ nhân Nguyễn Thế Nghị nêu quan điểm: “Mỗi người Việt Nam cần tự hào về truyền thống văn hóa của dân tộc mình. Rối nước là di sản vô giá của cha ông để lại. Nếu người Việt còn thờ ơ, không hiểu, không gìn giữ thì khó mong người ngoài biết đến và trân trọng”.

Trong thời đại công nghệ số, giới trẻ có trong tay nhiều công cụ để tìm hiểu và lan tỏa giá trị văn hóa. Chỉ cần một chút quan tâm, một chút tình yêu, mỗi người đều có thể trở thành “đại sứ văn hóa”, góp phần bảo tồn những di sản quý báu.

“Rối nước không chỉ là nghệ thuật, mà là kết tinh của kho tàng văn hóa dân gian – từ trò chơi, lễ hội đến sinh hoạt cư dân nông nghiệp. Nó từng là ‘cơ quan truyền thông’ của người xưa, ca ngợi cái hay, phê phán cái dở. Gìn giữ rối nước là gìn giữ hồn cốt dân tộc”, nghệ nhân Nghị tin tưởng nói.

Từ đó, nghệ nhân Nguyễn Thế Nghị mong thế hệ trẻ ngày nay sẽ quan tâm hơn đến nghệ thuật rối nước, không chỉ bằng trái tim mà cả bằng sáng tạo. “Hãy tận dụng công nghệ, tận dụng mạng xã hội để đưa rối nước đến gần công chúng hơn. Khi nhiều người cùng góp sức, đất nước sẽ hấp dẫn hơn trong mắt du khách quốc tế, và rối nước cũng sẽ phát triển mạnh mẽ, bền vững hơn,” nghệ nhân nhắn nhủ.