Tuy nhiên, không giống hầu hết các loài cá heo hiện đại, nơi sinh sống của con vật này không phải là đại dương mà thay vào đó là ở một hồ nước ngọt ở Amazon thuộc Peru.
Đặc điểm hóa thạch tiết lộ phát hiện hiếm có
Mặc dù có những loài cá heo nước ngọt Amazon còn sống đến ngày nay, nhưng chúng không có họ hàng gần với loài giáp xác cổ đại đó. Họ hàng gần nhất của nó là cá heo sông sống cách xa hơn 6.000 dặm (10.000 km) ở Nam Á.
Phân tích hộp sọ của cá heo cổ đại mới được xác định cho các nhà cổ sinh vật học biết rằng, cơ thể của nó dài ít nhất 11 feet (3,5 mét), lớn hơn khoảng 20 - 25% so với cá heo sông hiện đại và loài cá heo nước ngọt lớn nhất được biết đến.
Tuy nhiên, các nhà khoa học viết trên tạp chí Science Advances rằng, do hộp sọ dài khoảng 27 inch (70 cm) chưa hoàn chỉnh nên cá heo cổ đại có thể còn lớn hơn thế. Điều khiến phát hiện này trở nên đặc biệt hơn nữa là thông tin mà nó mang lại về lịch sử tiến hóa của cá heo nước ngọt.
Những sinh vật này cực kỳ hiếm trong hồ sơ hóa thạch. Bởi xu hướng có ít cá heo riêng lẻ hơn trong hệ sinh thái nước ngọt và dòng nước mạnh thường ngăn cản việc bảo quản tốt các hóa thạch.
Các nhà khoa học gọi loài mới phát hiện là Pebanista yacuruna. Cái tên này đề cập đến Thành hệ Pebas của Peru, nơi tìm thấy hóa thạch. “Yacuruna” là thuật ngữ chỉ những người sống dưới nước thần thoại trong truyền thuyết địa phương, bằng ngôn ngữ Kichua bản địa.
“Tôi nghĩ đây là một khám phá đáng chú ý, đặc biệt khi Nam Mỹ có một loài cá heo sông thuộc một nhóm odontocetes (cá voi có răng) hoàn toàn khác”, Jorge Velez-Juarbe - Phó Giám đốc phụ trách động vật có vú biển tại Viện Tự nhiên, Bảo tàng Lịch sử Quận Los Angeles (Mỹ) cho biết.
Trong khi đó, nhà khoa học Velez-Juarbe, người không tham gia vào nghiên cứu, chia sẻ: “Phát hiện về con vật khiến tôi tự hỏi có bao nhiêu hồ sơ khác về cá heo sông đã tuyệt chủng đang chờ được khám phá”.
Cá heo nước ngọt hiện đại được biết đến với chiếc mũi rất dài, so với mõm mập hơn của cá heo biển. Có cá heo sông Nam Á (chi Platanista) và cá heo sông Amazon (chi Inia), còn được gọi là cá heo sông hồng.
Hai nhóm này bao gồm một số loài và phân loài. Theo Liên minh Bảo tồn Thiên nhiên Quốc tế (IUCN), cá heo sông Dương Tử của Trung Quốc (Lipotes vexillifer) đại diện cho chi thứ ba, nhưng loài này đã không được nhìn thấy ở tự nhiên trong 40 năm qua và có thể đã tuyệt chủng. IUCN cho biết, thực tế, tất cả loài cá heo sông còn tồn tại đều đang có nguy cơ tuyệt chủng hoặc cực kỳ nguy cấp.
Các nhà nghiên cứu phát hiện hóa thạch cá heo Amazon vào năm 2018, gần sông Napo ở Loreto (Peru). Tác giả chính của nghiên cứu Aldo Benites-Palomino - nghiên cứu sinh tiến sĩ tại Khoa Cổ sinh vật học của Đại học Zurich (Thuỵ Sĩ) đã dừng lại để kiểm tra một số mảnh đá trông kỳ lạ trên mặt đất.
Đồng tác giả nghiên cứu John J. Flynn - phụ trách hóa thạch động vật có vú tại Bảo tàng Lịch sử Tự nhiên Hoa Kỳ ở New York (Mỹ) đã chỉ ra thứ trông giống một hộp sọ nhô ra từ một bờ kè. Khi làm sạch đủ để nhìn thấy hình dạng của ổ răng, hai nhà khoa học nhận ra rằng, họ đã phát hiện điều gì đó bất thường.
“Chúng tôi bắt đầu hét lên: ‘Đó là một con cá heo! Đó là một con cá heo!’”, Benites-Palomino kể. Lúc đầu, họ nghĩ rằng, nó có thể là họ hàng xa xưa của cá heo sông Amazon hiện đại. Song, việc làm sạch sâu hơn cho thấy kích thước và hình dạng của hốc mắt giống với cá heo sông Nam Á. Chúng có mắt nhỏ hơn nhiều so với họ hàng Nam Mỹ của chúng.
Nhà khoa học Benites-Palomino nói: “Đó là khoảnh khắc mà mọi người đều hoảng sợ vì nó không phải là cá heo sông Amazon”. Điều này cho các nhà khoa học biết rằng, hai loại cá heo đã di chuyển độc lập vào những thời điểm khác nhau tới đất liền trong khu vực.
 |
Các nhà nghiên cứu đã phát hiện ra hóa thạch trong chuyến thám hiểm năm 2018 tới sông Napo ở Peru. |
Khai thác sự đa dạng của cá heo
Platanistoids – nhóm bao gồm P. yacuruna và cá heo sông hiện đại ở Nam Á – đã xuất hiện phổ biến rộng rãi khoảng 20 triệu năm trước. Nhà khoa học Benites-Palomino cho biết, tổ tiên của cá heo sông Amazon hiện đại phổ biến ở các đại dương khoảng 10 triệu đến 6 triệu năm trước.
Cả hai nhóm động vật biển có vú đều rất đa dạng. Do đó, một số loài có thể đã mạo hiểm xâm nhập vào hệ sinh thái sông hồ để tìm kiếm ít sự cạnh tranh về thức ăn hơn. Môi trường nước ngọt của vùng Amazon này rất giàu dinh dưỡng và tràn ngập sự sống.
Đây là nơi sinh sống của cá sấu, rùa và cá cũng như nhiều loài động vật có vú như con lười, loài gặm nhấm, động vật móng guốc và linh trưởng. “Nhìn chung, trong các hệ sinh thái này, ‘cá heo sông’ có thể được coi là loài săn mồi đỉnh cao”, nhà khoa học Velez-Juarbe cho biết.
P. yacuruna là một trong những đàn cá heo đầu tiên thử nghiệm nước ở sông hồ Amazon. Theo nghiên cứu, việc thiếu động vật ăn thịt trong “ngôi nhà mới” có thể giải thích tại sao loài cá này lại tiến hóa để trở nên to lớn như vậy.
Song, những thay đổi về môi trường như hạn hán có thể sau đó đã tiêu diệt loài P. yacuruna và khiến chúng tuyệt chủng. Từ đó, mở ra môi trường sống nước ngọt cho tổ tiên của loài cá heo sông còn tồn tại.
Nhà nghiên cứu Benites-Palomino cho biết: “Bây giờ chúng tôi biết rằng, loài này đã sống ở đó trong quá khứ. Tuy nhiên, Amazonia cũng rất quan trọng đối với loài Inia geoffrensis còn tồn tại. Khám phá nhấn mạnh rằng, đây là môi trường cực kỳ quan trọng đối với sự tiến hóa của loài giáp xác nước ngọt”.
Sự biến mất của P. yacuruna là một lời nhắc nhở nghiệt ngã rằng, môi trường quan trọng này rất dễ bị phá vỡ. “Pebanista bổ sung thêm một lớp nữa vào lịch sử tiến hóa phức tạp của các loài giáp xác và đặc biệt là ‘cá heo sông’.
Một số loài còn tồn tại cho đến ngày nay chỉ là tàn tích cuối cùng của các nhóm từng đa dạng hơn”, nhóm nghiên cứu cho biết.
Theo Quỹ Động vật hoang dã thế giới, ngày nay, cá heo sông Amazon hiện đại phải đối mặt với một tương lai không chắc chắn, chủ yếu là do ô nhiễm thủy ngân từ hoạt động khai thác vàng xâm chiếm chuỗi thức ăn. Nhà khoa học Velez-Juarbe cho biết thêm, hóa thạch mới được tìm thấy cho thấy sự mong manh của hệ sinh thái nước ngọt và tính dễ bị tổn thương của “cư dân” trong quá khứ và hiện tại trước những thay đổi môi trường, dù những thay đổi đó là tự nhiên hay nhân tạo.
