Kỳ đài thành Nam: Chứng tích lịch sử hào hùng

Một trong những kỳ đài cổ nhất

Nam Định là vùng đất có bề dày lịch sử và từng giữ vai trò quan trọng trong nhiều giai đoạn lịch sử.

Năm 1802, nhà Nguyễn lên nắm quyền, vua Gia Long đã cho dời lỵ sở trấn Sơn Nam từ Vân Sàng (thuộc Ninh Bình) trở về Vị Hoàng (nay thuộc thành phố Nam Định, tỉnh Nam Định). Năm 1804, vua cho đắp thành cổ Nam Định bằng đất. Năm 1822 trấn Sơn Nam đổi là trấn Nam Định.

Năm 1832 vua Minh Mạng đổi trấn Nam Định thành tỉnh Nam Định. Sang năm 1833, tường thành được gia cố ghép gạch. Khu trong thành cổ có hình vuông. Trong tổng thể kiến trúc thành cổ, to cao hơn cả là Cột cờ. Công trình này là một phần quan trọng của thành cổ Nam Định, đóng vai trò như một điểm phòng thủ, báo hiệu trong quân sự thời bấy giờ.

Ngày nay, Cột cờ Nam Định tọa lạc trên đường Tô Hiệu, trong khuôn viên rộng 1.800m2. Cột cờ Nam Định được khởi dựng từ năm Nhâm Thân (1812), đến năm Quý Mão (1843) thì hoàn thành. Công trình nằm ở phía Nam nội thành, trước Điện Kính Thiên (nay là chùa Vọng Cung).

Sân cột cờ xưa được xây thành sân hành lễ, hình vuông, có hàng lan can ở bốn cạnh. Phía Nam đặt hai khẩu súng thần công. Cột cờ có chiều cao 23,84m, gồm 3 phần chính: chân đế (phần bệ), thân cột và vọng canh.

Phần chân đế gồm hai bệ hình vuông được xây bằng gạch nung già màu đỏ sẫm. Bệ trên thu nhỏ lại so với bệ dưới. Bệ trên mỗi cạnh dài 11,42m; cao 3,10m. Bệ dưới mỗi cạnh dài 16,33m; cao 2,40m.

Từ bệ dưới lên bệ trên có bậc lên xuống. Xung quanh phía ngoài của hai mặt bệ được xây lan can và có bốn cửa để đi vào trong thân cột cờ. Cửa đi vào trong thân cột cờ hướng chính là hướng Nam có khắc chữ Hán “Kỳ đài” và “Thiệu Trị tam niên phụng tạo” có nghĩa là cột cờ được tạo dựng hoàn thành năm Thiệu Trị thứ 3 (1843).

Thân cột cờ cao 12,65m, phần dưới xây hình trụ bát giác, phần trên xây hình tròn, thu nhỏ dần từ trên xuống dưới. Trong thân cột cờ có cầu thang xoáy trôn ốc gồm 54 bậc để đi lên đỉnh. Thân cột có 32 ô cửa sổ hình hoa thị được bố trí đều quanh 8 hướng vừa để thông gió, chiếu sáng, vừa tạo điểm quan sát. Phần vọng canh được xây hình trụ tròn có hàng lan can, 4 cửa vòm và 8 ô cửa sổ nhỏ. Từ mặt vọng canh có thang sắt nhỏ lên đỉnh cột cờ.

Với chiều cao 23,84m, đây là kiến trúc cao nhất của thành cổ Nam Định thời kỳ mới xây dựng. Đứng trên lầu vọng canh của kỳ đài có thể quan sát thoải mái về các phương hướng nội, ngoại thành.. Hiện nay, cột cờ vẫn luôn có lá cờ đỏ sao vàng tung bay, thể hiện niềm tự hào và tinh thần bất khuất của người dân Nam Định.

Chuyện về Bà chúa Cột cờ

Ông Nguyễn Văn Thư, nguyên Giám đốc Bảo tàng tỉnh Nam Định cho biết, Cột cờ Nam Định không đơn thuần chỉ là một công trình kiến trúc cổ kính mà còn là chứng nhân lịch sử, ghi dấu bao thăng trầm của mảnh đất thành Nam. Nơi đây đã diễn ra những trận đánh ác liệt trong thời kỳ kháng chiến chống Pháp và chống Mỹ cứu nước.

Vào năm 1873, quân Pháp đã tiến hành một loạt cuộc tấn công vào Bắc Kỳ. Sau khi chiếm thành Hà Nội vào ngày 20/11/1873, quân Pháp tiếp tục mở rộng địa bàn chiếm đóng. Thành Nam Định là một trong những mục tiêu quan trọng do vị trí chiến lược của nơi này.

Đầu tháng 12, Pháp chia quân hai đường tấn công thành Nam Định. Khi cổng thành đã bị phá, quân Pháp tràn vào trong giao tranh ác liệt với quân ta trên các con phố, sau đó chúng dồn ta co cụm lại một số nơi như phủ Tổng Đốc, kỳ đài. Ngày 11/12/1873, quân Pháp chiếm được thành Nam Định.

Một trong những giai thoại bi tráng nhất gắn liền với Cột cờ Nam Định là sự hy sinh của Bà chúa Cột cờ Nguyễn Thị Trinh. Ông Thư cho biết, bà Nguyễn Thị Trinh là con gái của Vệ úy Nguyễn Kế Hưng, người giữ trọng trách trông coi kho lương, về sau cả vũ khí của thành Nam.
từ nhỏ, bà đã bộc lộ phẩm chất kiên cường, thích tập võ, sử dụng kiếm cung, đồng thời giúp cha trông coi kho lương và vũ khí. Khi quân Pháp đánh chiếm thành Nam Định quan vệ úy Nguyễn Kế Hưng được lệnh đem quân trấn giữ kỳ đài, giao cho con gái Nguyễn Thị Trinh canh giữ kho quân lương.

Trước ưu thế về con người cũng như vũ khí của quân Pháp, các lực lượng bảo vệ kỳ đài rơi vào thế lâm nguy. Giữa thời khắc cam go ấy, bà Nguyễn Thị Trinh, khi ấy mới ngoài 20 tuổi, đã dẫn đầu một đội quân đến kỳ đài giải vây. Dù chiến đấu quả cảm, nhưng trước sức mạnh áp đảo của quân Pháp, nhiều tướng sĩ bảo vệ kỳ đài đã hy sinh, trong đó có bà Nguyễn Thị Trinh. Bà được người dân địa phương an táng ngay tại chân cột cờ.

Năm 1874, sau khi nhà Nguyễn và quân Pháp ký hoà ước, nhà vua bắt đầu truy phong tước hiệu cho những người có công với đất nước, trong đó có bà Nguyễn Thị Trinh. Vua Tự Đức đã phong tặng bà là “Giám thương Công chúa” (tức là Công Chúa coi kho). Nhân dân thành Nam suy tôn bà là Bản cảnh Thành hoàng và lập miếu thờ ngay dưới chân cột cờ. Sau người dân còn gọi bà là Bà chúa Kho, Bà chúa Cột cờ, Bà chúa Bản cảnh, Thành hoàng đương cảnh.

Đến đời vua Thành Thái, bà được triều đình phong thêm mỹ hiệu “Tiết Liệt Anh Phong”. Nơi thờ Bà chúa coi kho thành Nam trong Cột cờ là một địa điểm thờ cúng tâm linh gắn liền với đời sống, tín ngưỡng của người dân thành phố Nam Định.

Năm 1883, thực dân Pháp lần thứ hai đánh chiếm thành Nam Định. Tàu chiến của Pháp từ sông Đào bắn phá vào trong thành, cột cờ bị trúng đạn để lại dấu tích một vết đạn cắm sâu khoảng 4cm, đường kính 6cm ở độ cao 11m về phía Nam.

Về sau, đền thờ Bà chúa Cột cờ dưới chân kỳ đài nhiều lần bị quân Pháp phá hoại. Do vậy, người dân khi xây lại đền phải đổi tên đền thành đền thờ Bạch Hoa - một thị nữ của Thánh Mẫu Liễu Hạnh (trong tín ngưỡng thờ Mẫu) để che mắt chính quyền Pháp nên nhiều người cho đến ngày nay vẫn gọi là đền Bạch Hoa.

Vào thời điểm sôi sục của Cách mạng tháng Tám năm 1945, hình ảnh lá cờ đỏ sao vàng tung bay phấp phới trên đỉnh Cột cờ Nam Định đã trở thành biểu tượng thiêng liêng của chiến thắng và niềm tự hào của người dân thành Nam.

Trong suốt thời kỳ chống Mỹ cứu nước, nhiều cán bộ, Đảng viên chọn cột cờ làm nơi liên lạc và sinh hoạt để bàn kế chỉ đạo phong trào. Năm 1962, Cột cờ Nam Định được công nhận là Di tích lịch sử - văn hóa cấp Quốc gia.

Năm 1967, Nam Định trở thành mục tiêu đánh phá của máy bay Mỹ. Khi ấy, cột cờ đóng vai trò quan trọng trong hệ thống phòng không của thành phố Nam Định. Trên đỉnh cột cờ là nơi đặt tổ quan sát máy bay của lực lượng tự vệ nhà máy Dệt Nam Định. Nhờ vị trí cao, cột cờ giúp lực lượng phòng không phát hiện sớm máy bay Mỹ để báo động kịp thời.

Bom đạn máy bay Mỹ đã nhiều lần trút xuống khu vực cột cờ, nhưng tàn khốc nhất là gần trưa ngày 11/6/1972, nhiều tốp máy bay Mỹ đã điên cuồng đánh phá, làm sập toàn bộ công trình kiến trúc cổ này.

Năm 1997, nhân dịp kỷ niệm 43 năm ngày giải phóng thành phố, Cột cờ Nam Định được phục dựng lại đúng kiến trúc nguyên bản, giữ gìn vẻ đẹp cổ kính và uy nghiêm vốn có. Phía Đông cột cờ có đặt lư hương tưởng nhớ các liệt sỹ hy sinh trong hai cuộc kháng chiến chống Pháp để bảo vệ Cột cờ - Thành cổ vào các năm 1873 và 1883. Cùng năm 1997, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đã cấp Bằng Di tích lịch sử - văn hóa cho công trình này.

Du khách khi đến đây không chỉ được chiêm ngưỡng công trình kiến trúc cổ độc đáo mà còn có cơ hội hiểu hơn về quá khứ hào hùng của mảnh đất thành Nam. Đứng dưới lá cờ đỏ sao vàng tung bay trên đỉnh cột cờ, mỗi người đều cảm nhận rõ ràng hơn tinh thần yêu nước, ý chí kiên trung của cha ông ta qua bao thế hệ.

Mỗi năm, nơi đây đón hàng trăm đoàn khách trong nước và quốc tế đến tham quan và thắp hương tưởng nhớ các anh hùng hy sinh vì đất nước. Chị Phạm Thị Loan, du khách đến từ Thanh Hóa chia sẻ: “Tôi đã từng thăm cột cờ ở Huế và nay đến Nam Định. Cột cờ Nam Định không chỉ có kiến trúc cổ kính, uy nghi mà còn gắn liền với những câu chuyện lịch sử bi hùng. Khi biết nơi này từng diễn ra bao cuộc chiến đấu kiên cường bảo vệ quê hương, tôi không khỏi xúc động và tự hào”.

Không chỉ riêng chị Loan, nhiều du khách khác khi đến đây đều không khỏi ngạc nhiên trước kiến trúc độc đáo và lịch sử hào hùng của Kỳ đài thành Nam.