1. Những bài thơ được viết ngay trong khói lửa đạn bom của ông đã làm sống lại hình ảnh của tuổi trẻ, đặc biệt là lớp trẻ trên tuyến đường Trường Sơn như nhà thơ Tố Hữu đã có lần ca ngợi:
Xẻ dọc Trường Sơn đi cứu nước
Mà lòng phơi phới dậy tương lai.
Lớp trẻ ấy chính là những anh lính lái xe, cô thanh niên xung phong băng mình trong lửa đạn. Những nhân vật ấy là hình tượng trung tâm trong nhiều thi phẩm như Khoảng trời hố bom của Lâm Thị Mỹ Dạ, Lá đỏ của Nguyễn Đình Thi... Có một tác phẩm như thế được bao thế hệ học sinh yêu mến là Bài thơ về tiểu đội xe không kính trong chương trình Ngữ văn 9.
Điều làm nên vẻ đẹp và nét độc đáo ở Bài thơ về tiểu đội xe không kính, trước tiên tác giả đã dụng công xây dựng nhiều hình tượng đẹp xuyên suốt bài thơ: Những chiếc xe không kính – hình ảnh trần trụi đậm chất hiện thực.
Bàn về thơ Phạm Tiến Duật, nhà phê bình Vũ Quần Phương từng nói: “Cái đặc sắc trong thơ Phạm Tiến Duật chính là lấy cuộc sống để nói tình cảm, cái tình cảm sâu sắc của thơ anh phải tìm trong cuộc sống, không tìm trong chữ nghĩa”.
2. Nhưng bên cạnh đó còn có một hình tượng nghệ thuật khác mà nhiều bạn đọc còn ít quan tâm, đó là hình tượng con đường. Trong khuôn khổ một bài viết nhỏ tôi muốn lý giải thêm về điều này mong góp thêm một cách hiểu để làm đậm thêm nét đẹp vốn có của bài thơ.
Có thể nói rằng, hình tượng con đường trước hết là một không gian nghệ thuật độc đáo trong bài thơ. Chính vì thế, con đường dường như có mặt xuyên suốt từ đầu đến cuối, có khi hình ảnh ấy diễn ra, hiện lên một cách trực tiếp nhưng cũng có khi xuất hiện gián tiếp.
Đó là một con đường cụ thể, con đường Trường Sơn huyền thoại, con đường mang tên Bác, con đường mịt mù khói lửa, con đường từng ngày từng giờ đang phải hứng chịu bom rơi đạn nổ mà quân thù đánh phá ác liệt. Trên con đường ấy con người cũng đang phải đối mặt với cái chết, phải chịu tất cả những hiểm nguy, tàn lụi của chiến tranh. Chính hình ảnh những chiếc xe không kính đã nói lên điều đó:
Xe không kính không phải vì xe không có kính
Bom giật bom rung kính vỡ đi rồi...
…Không có kính rồi xe không có đèn
Không có mui xe, thùng xe có xước.
Đó còn là một con đường khúc khuỷu, gập ghềnh, đầy đèo dốc trên dải đất miền Trung, trên dãy núi Trường Sơn bên mưa bên nắng. Có đôi lúc người đọc dường như được hoá thân vào những người lính lái xe để cảm nhận thật rõ những con đường như thế với nhịp phanh gấp của chiếc xe qua nhịp thơ: Nhìn đất, nhìn trời, nhìn thẳng. Thế nhưng qua cảm nhận của người lính lái xe, đó còn là một con đường đậm chất thơ, là một tiểu vũ trụ chứa cả đất trời, cả nắng gió và cả những cánh chim.
Thấy sao trời và đột ngột cánh chim
Như sa như ùa vào buồng lái.
Trên con đường ấy thiên nhiên đã trở thành người bạn đồng hành cùng người lính trong dặm dài ra trận. Trong khó khăn, các anh vẫn ung dung, hiên ngang bình tĩnh nêu cao tinh thần trách nhiệm, quyết tâm hoàn thành nhiệm vụ của một anh lính lái xe. Vượt lên tất cả khó khăn những chiếc xe vẫn ngạo nghễ lên đường.
Chưa cần thay lái trăm cây số nữa
Mưa ngừng gió lùa khô mau thôi...
...Chưa cần rửa, phì phèo châm điếu
thuốc
Nhìn nhau mặt lấm cười ha ha.
Cấu trúc các câu thơ vẫn cân đối, nhịp nhàng theo nhịp rung cân đối của những bánh xe lăn gợi một cảm giác nhẹ nhõm, ung dung rất lạc quan, thanh thản. Đó là khúc nhạc sôi nổi của tuổi mười tám, đôi mươi. Câu thơ rộn rã, sôi động như sự hối hả của đoàn xe trên đường đi tới.
3. Con đường ấy còn là một hình ảnh trừu tượng hoá bởi đó chính là con đường cách mạng, con đường giải phóng miền Nam, thống nhất đất nước, con đường tiến về phía trước, hướng về tương lai tràn đầy lạc quan, tin tưởng: Xe vẫn chạy vì miền Nam phía trước.
Con đường ấy đã được biết bao thế hệ người Việt Nam tiếp bước, lớp này ngã xuống lớp khác lại lên đường Mà lòng phơi phới dậy tương lai hay Đường ra trận mùa này đẹp lắm mà nhà thơ Tố Hữu hay chính Phạm Tiến Duật đã từng khẳng định.
Con đường ấy còn là tình yêu cháy bỏng trong trái tim người lính khi nhà thơ để nhân vật trữ tình “nhìn thấy con đường chạy thẳng vào tim”. Điều đó xuất phát từ một thực tế là khi xe chạy nhanh con đường như chạy ngược lại làm cho người lính có một liên tưởng thật độc đáo. Đó là con đường chạy thẳng vào tim – ngay cả khi xe bị tàn phá, hư hại, biến dạng đến trơ trụi, méo mó thì nó vẫn vượt lên phía trước hướng ra tiền tuyến với tình cảm thiêng liêng.
Con đường chạy thẳng vào tim còn là con đường được nhìn thẳng từ trái tim mình để xác định một lẽ sống cao đẹp, hoặc là vì Tổ quốc mà chết, mà thành anh hùng bởi vì cuộc đời mãi mãi đẹp ở tuổi 20 và đời đẹp nhất là trên trận tuyến chống quân thù như cách nói của liệt sĩ Nguyễn Văn Thạc hay như câu nói bất hủ của Hoàng Văn Thụ “Hãy giữ vững tinh thần của người cộng sản. Tinh thần trong suốt như pha lê, rắn chắc như kim cương và chói lọi muôn nghìn hào quang của lòng tin tưởng” mà bác sĩ – liệt sĩ Đặng Thuỳ Trâm đã đặt làm lời tựa như trong cuốn nhật ký của mình.
Chính tình yêu của người lính, trái tim của người lính đã cầm lái, hướng người đọc đến một chân lý của thời đại “Chỉ cần trong xe có một trái tim”. Đó là sức mạnh quyết định của chiến thắng không phải vì vũ khí, không phải vì công cụ mà ở con người.
Trái tim chính là hình ảnh hoán dụ biểu tượng cho những con người với tâm hồn nồng nàn yêu thương, với ý chí kiên cường, dũng cảm, lạc quan luôn tin tưởng ở tương lai. Tất cả đã hoà quyện vào nhau để tạo nên vẻ đẹp chân dung người lính lái xe. Con đường ấy vẫn theo suốt họ cùng với những chiếc xe không kính để rồi trở thành những con người đẹp nhất của lịch sử Việt Nam một thời và mãi về sau.
