Ngoài ra, nó còn chứa saponin, tannin… các chất kích thích thần kinh giúp cải thiện trí óc, chống viêm, hạn chế trầm cảm và ngăn ngừa lão hóa.
Đặc sản nghìn năm
Guaraná là một loài dây leo thuộc họ Bồ hòn (Sapindaceae), có tên khoa học là Paullinia cupana. Nó có nguồn gốc từ lưu vực sông Amazon (Nam Mỹ), đặc biệt phổ biến tại Brazil.
Rất dễ để phân biệt quả guaraná với các loài quả khác vì màu sắc bắt mắt và hình dạng… siêu kinh dị. Nó có màu đỏ khi chín và tự tách làm đôi, phơi phần hạt màu đen cùng phần thịt màu trắng.
Nhìn bề ngoài, nó giống hệt con mắt người. Vì thế, guaraná mới có biệt danh là “con ngươi”.
Ở Brazil, guaraná là đặc sản thương hiệu của Maués – đô thị thuộc bang Amazonas. Đối với đô thị này, guaraná là truyền thống, văn hóa, hiện tại và tương lai. Có thể nói, toàn bộ cuộc sống ở đây xoay quanh guaraná.
Theo phân tích khoa học, hạt guaraná có chứa hàm lượng caffein cao gấp 4 lần hạt cà phê. Ngoài ra, nó còn có nhiều chất kích thích thần kinh khác như saponin, tannin… Chúng mang tác dụng cải thiện sức khỏe nhận thức, ngăn ngừa bệnh tim mạch, chống viêm, lão lóa, trầm cảm, điều hòa đường ruột và cả kích thích tình dục.
Người bản địa Maués là Sateré-Mawé. Từ thuở hồng hoang, tổ tiên của họ đã biết trồng và sử dụng guaraná. Người Sateré-Mawé đặc biệt yêu thích và tôn thờ guaraná. Họ gọi nó là “con mắt của các vị thần”.
Vào năm 1669, thế giới phương tây biết đến guaraná của người Sateré-Mawé, thông qua sứ thần tôn giáo João Felipe Betendorf (Bồ Đào Nha). Vị linh mục này nhận nhiệm vụ truyền đạo tới châu Mỹ và bị guaraná thu phục.
Thế kỷ XVIII, Bồ Đào Nha điên cuồng vơ vét guaraná của Maués và bán khắp thế giới. Thế kỷ XIX, guaraná tỏa rộng khắp châu Mỹ và châu Âu.
"Với chúng tôi, guaraná không chỉ là một loài thực vật thần bí, mà còn là gốc gác dân tộc”, ông Obadias Batista Garcia (Maués) - người dân địa phương tự hào nói.
Vùng đất guaraná
Guaraná là thành phần không thể thiếu trong nước ngọt có ga Brazil.
Truyền thuyết Sateré-Mawé kể rằng, guaraná là tái thế của một đứa trẻ được cả làng yêu quý bị ác thần sát hại. Thiên thần quá thương cảm trước sự đau đớn của mọi người, nên đã đem con mắt bên phải của đứa trẻ này chôn xuống lòng đất làng. Từ nơi chôn con mắt, cây guaraná đầu tiên mọc lên, đơm hoa, kết trái thành quả con ngươi.
Tại Maués, cách đô thị chỉ 75km là cánh rừng guaraná khổng lồ, rộng 8.000 km2. Người dân ở đây bảo vệ cánh rừng này nghiêm ngặt. Mỗi năm, họ đều tích cực đánh bầu cây con, đem trồng vào các khe trống trong rừng.
Mùa thu hoạch quả guaraná kéo dài từ tháng 11 đến tháng 3 năm sau. Hạt guaraná chỉ nhỏ bằng hạt cà phê, được rửa sạch, rang chín, tróc vỏ và xay nhuyễn. Người ta trộn bột guaraná với nước, nhào nặn thành hình trụ vừa tay cầm rồi sấy khô.
Khúc guaraná đã sấy khô có thể tự bảo quản trong vòng vài năm. Mỗi lần muốn sử dụng, người Sateré-Mawé mài nó trên đá, hòa vào nước. Họ gọi đồ uống này là çapó, sử dụng như thức uống thường nhật và nước dâng thần thánh trong các dịp lễ, Tết.
Đặc biệt, Sateré-Mawé có một loại đá mài vô cùng khác thường mà thích hợp với guaraná là lưỡi cá ribeirinho. Đây là một trong các loài cá nước ngọt lớn thế giới, có thể nặng tới 200kg, sở hữu cái lưỡi thô cứng đầy gai sắc dài 10cm. Khi đem phơi khô, cái lưỡi này trở thành bàn chông vừa khớp với khúc guaraná.
Sinh kế bền vững
Bộ đôi khúc guaraná và lưỡi cá ribeirinho.
Hiện, quanh Maués có khoảng 2.400 hộ gia đình Sateré-Mawé trồng và bán guaraná. Họ cung cấp 500 tấn hạt mỗi năm, với phương pháp thu hoạch và chế biến hoàn toàn thủ công, bảo đảm chất lượng tuyệt đối.
Trên thị trường nước uống thế giới, guaraná là thành phần không thể thiếu trong nhiều loại nước uống tăng lực và có ga, đặc biệt là Coca-Cola. Mặc dù không phải người Brazil nào cũng biết đến guaraná, nhưng chỉ riêng lượng tiêu thụ Coca-Cola của họ cũng lên đến 400 triệu lít/năm.
Giá thu mua guaraná ở Maués vào khoảng 24 Real Brazil/kg (hơn 100.000 đồng). Vào năm 2018, đô thị này đã thu được 13,94 triệu BR (tương đương 60.000 tỷ đồng) chỉ với guaraná. Ngoài Maués, Brazil còn nhiều vùng canh tác guaraná khác, ví dụ như Presidente Figueosystemo, Urucará… Mỗi năm, họ sản xuất hàng chục nghìn tấn guaraná, bán ra khắp thế giới.
Những năm gần đây, Brazil cung cấp dịch vụ du lịch guaraná. Tại Maués, du khách có thể thăm quan các đồn điền, xem quy trình chế biến, thưởng thức guaraná tại chỗ và tham gia lễ hội guaraná: Festa de Guaraná.
Festa de Guaraná là lễ hội thường niên được tổ chức vào khoảng cuối tháng 11 hoặc đầu tháng 12. Nó kéo dài 3 ngày với nhiều loại hình trình diễn, vui chơi, hội chợ, thi thể thao, sắc đẹp…
Từ nhiều thập kỷ trước, các nhà guaraná ở Brazil đã nỗ lực tìm kiếm sự công nhận mang tính bản địa cho Sateré-Mawé. Họ tuyên bố, người Sateré-Mawé là cha đẻ của guaraná: “Nếu không có người Sateré-Mawé thì cũng không có guaraná”.
Vào năm 2020, guaraná của Sateré-Mawé được trao chứng nhận “xuất xứ từ Brazil”. Đây là chứng nhận đầu tiên và duy nhất được trao cho một cộng đồng bản địa ở quốc gia này. Nó tạo nên thương hiệu độc quyền, giúp Sateré-Mawé quảng bá tên tuổi ra thế giới.
Trong lĩnh vực sản xuất guaraná ở Brazil, chỉ có riêng người Sateré-Mawé là vẫn thực hiện toàn bộ quy trình bằng thủ công. Còn lại, các nông dân đều đã công nghiệp hóa.
