Các thế hệ người Mường đã bền bỉ lưu giữ, truyền miệng và phát huy giá trị của Mo Mường, tạo nên sức sống và sức lan tỏa sâu rộng của di sản văn hóa. Không chỉ có vậy, Mo Mường còn chứa đựng những giá trị vật thể quý giá được lưu truyền nhiều đời – là bảo chứng của một nền văn hóa ảo diệu nhưng không hề mê tín.
Di sản đang bị lãng quên
Triển lãm Mo Mường của Bùi Hoàng Dương diễn ra tại Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam (Hà Nội) đến hết ngày 28/4. Thông qua bộ tranh này, họa sĩ mong muốn lan tỏa nét văn hóa tốt đẹp mà bà con bản Mường đã cố gắng gìn giữ trong suốt chiều dài lịch sử.
Bùi Hoàng Dương sinh ra và lớn lên ở bản Mường, thế nên từ lời ăn tiếng nói, từ những câu ca xưa cũ cho đến phong tục tập quán đều được anh thuộc lòng. Trong những lần chứng kiến thầy Mo hành lễ đám ma, làm vía, dựng nhà… đã cuốn hút anh bởi sự ảo diệu lạ lùng.
Thế nhưng, chính anh lại không biết gia đình mình cũng từng có người làm thầy Mo. Mãi sau này, qua những câu chuyện với hàng xóm, họ gợi mở cho anh biết về người cụ đã qua đời mấy chục năm trước từng là thầy Mo nổi tiếng xứ Mường xưa.
“Mo Mường là một phần của bộ sử thi “Đẻ đất đẻ nước” có tuổi vài ngàn năm lịch sử. Những thầy Mo là người dẫn dắt đời sống tâm linh của dân tộc, hướng con người đến cái đẹp. Họ cũng chính là những người thầy truyền thụ bộ sử thi tới thế hệ sau”, họa sĩ Bùi Hoàng Dương cho hay.
Nét đẹp nhất trong Mo Mường là đám ma, được cho là nghi lễ hoành tráng và quy mô nhất. Ý nghĩa của Mo Mường là lưu giữ được giá trị đời sống tâm linh đã dần bị mai một bởi văn minh đô thị. Thế nên bộ tranh của Bùi Hoàng Dương là những cảm nhận cá nhân về phần nghi thức, nghi lễ nhằm mở ra hướng đi kế tiếp.
Thông qua những tác phẩm Mo Mường, họa sĩ muốn nói rằng không phải thầy Mo Mường nào cũng đều làm những lễ nghi mê tín dị đoan, làm bùa làm phép. Đó là nét văn hóa mà dân tộc thiểu số đang cố gắng gìn giữ và phát triển bằng cách này hay cách khác.
“Khoảng 10 năm trở lại đây, nhiều người chưa hiểu về khấn Mường nên coi đó là mê tín dị đoan do một số thầy cúng địa phương làm sai phương pháp. Thực ra, khấn Mường đều là những bài học về đạo lý, nhân sinh, nhân cách, ứng xử xã hội và đạo hiếu”, họa sĩ Bùi Hoàng Dương bộc bạch.
Từ khi nhận thấy những ảo diệu từ triết lý Mo Mường, Bùi Hoàng Dương đã tự “nhốt mình” trong xưởng vẽ suốt một năm ròng để sáng tác. 35 bức tranh cùng 2 tác phẩm sắp đặt tập trung chủ yếu vào những phần việc, chân dung, nghi lễ mà đồng bào Mường thường sử dụng như: Túi Khót, dao, quạt, chuông - những “binh khí” không thể thiếu của thầy Mo. Để rồi từ đó, Bùi Hoàng Dương có thể quảng bá, thuyết trình về nét văn hóa cổ xưa đang đứng trước ngưỡng cửa mai một.
Bảo vệ cái đẹp xưa cũ
Trước khi là họa sĩ, Bùi Hoàng Dương theo học ngành Quản lý du lịch ở Trung Quốc. Tuy nhiên, càng học Dương càng không thấy hứng thú. Anh đổi sang học thư pháp, cũng là bước ngoặt để sau này trở thành một họa sĩ.
Bùi Hoàng Dương tham gia các triển lãm nhóm cũng như cá nhân đầu tiên. Hồi đó, ở giảng đường đại học, Dương làm đủ thứ từ chụp ảnh, sắp đặt, tranh mực nho giấy xuyến chỉ và giấy dó. Anh không dừng lại ở tranh giá vẽ mà song hành là các dự án điêu khắc không gian, video art, sắp đặt.
Trong giới hội họa, có những người nổi tiếng vì sự trung thành với một đề tài, một mảng miếng sáng tác. Có những nghệ sĩ chuyên vẽ nhà sàn, vẽ núi hay những dòng suối. Lại có người chỉ vẽ trâu, khung cảnh cày bừa cùng đồng ruộng. Còn Bùi Hoàng Dương lại nổi tiếng vì chỉ vẽ chó.
Những con chó mà anh vẽ lại có một câu chuyện phía sau đầy tình nghĩa. “Sau khi ly hôn, tôi bắt đầu vẽ cô ấy và những chú chó mà chúng tôi từng nuôi. Thế nhưng, tôi chỉ dám nhớ về những người bạn bốn chân mà không dám nhớ đến vợ cũ. Tôi quyết định thay đổi và chỉ dùng hình ảnh của những người bạn bốn chân nhằm nói lên tiếng nói cá nhân, đó có thể là sự tự do, sự cô đơn, u uất hay hạnh phúc đã qua”, nghệ sĩ cho hay.
Có đến hơn 300 bức tranh về những chú chó với đủ các tư thế: Đứng, ngồi, nằm, gào rú, quằn quại, yêu thương, một con, cả đàn... Tất cả những cung bậc cảm xúc của anh ẩn hiện trong hình hài những chú chó đó. Dù có trăn trở với nhiều đề tài khác nhau thì anh vẫn luôn lấy hình ảnh con chó làm nhân vật chính trong tác phẩm của mình.
“Vì chúng là tôi và thông qua nhân vật này, tôi đi đến phần con trong tôi một cách rõ ràng nhất. Song song đó, phần người được đánh thức dần dần”, họa sĩ Bùi Hoàng Dương lý giải.
Có thể nói chuyển đổi chủ đề sáng tác với một họa sĩ trung thành là điều rất khó. Tuy nhiên, chính sự dũng cảm phá cách ấy thể hiện tâm huyết của nghệ sĩ với nền văn hóa truyền thống. Hướng đến những gì của cha ông, nói cho người nay về nét đẹp, về điều hay lẽ phải không chỉ là sứ mệnh, mà còn là trách nhiệm của nghệ sĩ.
“Tranh của tôi chỉ là một phần rất nhỏ trong văn hóa Mo Mường được chuyển biến thông qua câu chuyện của tôi. Cũng gần như là cách cá nhân tôi cảm nhận chứ chưa hẳn đã hay, đã đúng với hầu hết mọi người”, Bùi Hoàng Dương cho biết.
