Là đại thần lại gắn bó nhiều với công cuộc giáo dục triều Lê, Hoàng giáp Quách Hữu Nghiêm có công đầu trong việc cải cách chế độ học bổng với học sinh Quốc Tử Giám.

Thời vua Lê Thánh Tông ở xã Phúc Khê, huyện Thanh Lan, phủ Tân Hưng (nay là xã Thái Phúc, Thái Thụy - Thái Bình) gia đình ông bà Quách Ý Trung có 2 người con đỗ đại khoa, làm quan đồng triều.

Cả hai cùng là Thượng thư, được cử đi sứ nhà Minh và được lịch sử ghi nhận là “Người phò tá có công lao tài đức”. Đó là Quách Đình Bảo và Quách Hữu Nghiêm.

Tổ tiên tích phúc, con cháu quý hiển

Là một gia đình danh gia có tiếng thời Lê sơ, thế nhưng ít ai biết phúc phần họ Quách có được nhờ vào sự thật thà.

Giai thoại ở Thái Bình lưu truyền rằng, thời Lê sơ ở xã Thái Phúc có một người họ Quách chất phác, một lần đi chăn vịt, cuốc đất tìm thấy một đĩnh vàng.

Vốn tin vào đạo lý của trời đất, nghĩ rằng số vàng này không phải của mình nên không thể lấy được, nhưng không biết của ai, người họ Quách liền đem cất riêng ở một chỗ.

Mấy tháng sau có một người từ phương Bắc đến chỗ khu đất ấy kêu khóc, người họ Quách đến hỏi thì người khách đáp rằng tổ tiên có của để lại ở chỗ này. Người họ Quách bèn trả lại số vàng đã đào được.

Người khách cảm tạ nói: “Tôi biết qua địa lý, ở đây có hai ngôi huyệt tốt: Một ngôi đời đời kế tiếp làm công khanh; một ngôi đỗ Tiến sĩ một đời. Ông thích ngôi nào, tôi sẽ đặt giúp để báo ơn đức”.

Người họ Quách thật thà nói rằng: “Nhà tôi nhiều đời nghèo túng, có đâu dám mong quá phận định, chỉ muốn con cháu một đời đỗ Tiến sĩ, công danh hiển hách, thế là đủ rồi”. Vị khách liền để đất giúp.

Người họ Quách đó chính là ông nội của Quách Đình Bảo, Quách Hữu Nghiêm. Theo các nguồn sử liệu đăng khoa, người anh Quách Đình Bảo thi đỗ Thám hoa năm 24 tuổi (1463), ra làm quan được theo hầu bên cạnh vua.

Lúc đầu ông làm Trực học sĩ ở Viện Hàn lâm rồi Đông Các hiệu thư, trải thăng Phó Đô ngự sử, Tả Xuân phường, Tả Trung doãn. Năm 1470 được cử đi sứ sang nhà Minh, sau khi đi sứ về lại theo vua đi Nam chinh. Năm 1483 thăng Thượng thư bộ Lễ. Năm 1485 được đổi sang Thượng thư bộ Hình, kiêm Phó Đô ngự sử và ở chức vụ này cho đến khi trí sĩ.

Quách Hữu Nghiêm là con thứ tư trong gia đình, đỗ Nhị giáp tiến sĩ (Hoàng giáp) năm 24 tuổi (1466), làm Phó Đô ngự sử rồi thăng Đô ngự sử, lại được đổi bổ Thái thường tự khanh. Năm 1502 được cử dẫn đầu đoàn sứ bộ sang nhà Minh. Về nước ông được thăng Thượng thư bộ Lại, kiêm Phó Đô ngự sử.

Anh đỗ Thám hoa, em đạt Hoàng giáp

Các sắc phong sau này của triều Nguyễn dành cho Hoàng giáp Quách Hữu Nghiêm (triều Lê sơ).

Nguồn gia phả họ Quách làng Phúc Khê cho biết, ông bà Quách Ý Trung - Đào Thị Dung đã sinh được 4 người con: Quách Đình Bảo (1434), Quách Đình Thực (1437), Quách Đình Quý (1439), Quách Hữu Nghiêm (1442). Từ nhỏ, anh em họ Quách đã được gia đình cho đón vị quan từng dạy ở Quốc Tử Giám là Nguyễn Thành về dạy học. Khi trưởng thành, anh em họ Quách lại được cho về kinh đô học tập.

Năm Quang Thuận thứ 4 (1463), người anh là Quách Đình Bảo thi đỗ Thám hoa (cùng khoa với Trạng nguyên Lương Thế Vinh). 3 năm sau, người em là Quách Hữu Nghiêm thi đình đỗ Hoàng giáp - là một trong ba người đỗ đầu khoa thi năm 1466, niên hiệu Quang Thuận thứ 7 đời vua Lê Thánh Tông, được bổ nhiệm làm quan ở Hàn lâm viện giữ chức Tả thị lang bộ Lễ.

Năm 1471, vua Lê Thánh Tông đi dẹp Chiêm Thành, lấy Quách Đình Bảo và Đỗ Nhuận làm quan Đông các hiệu thư, Quách Hữu Nghiêm làm ký lục quân vụ, Ngô Sĩ Liên làm sử quan.

Quách Hữu Nghiêm lo việc quân vụ, giải quyết ghi chép sổ sách, tổng hợp binh, lương... và truyền đạt mệnh lệnh. Vì sổ sách mạch lạc, tấu trình việc quân việc lương rành mạch nên ông được vua yêu mến cho gần thuyền ngự, ở gần long trại.

Đến cửa Đại Càn (cửa Cờn, Quỳnh Lưu, Nghệ An), đang vào mùa Đông bỗng nổi gió chướng không thể hành quân, vua Lê Thánh Tông thân vào thắp hương khấn lễ cầu thần linh. Quách Hữu Nghiêm ở trại tả ngạn và tình cờ gặp bà Hồ Thị Thành, vốn dòng hoàng tộc. Được vua gia ân, hai người đã làm lễ thành thân.

Đầu năm Tân Mão (1471), quân Đại Việt đánh vào tận kinh thành Chà Bàn bắt được vua Chiêm là Trà Toàn. Khi đại quân trở về, qua cửa Đại Càn, Quách Hữu Nghiêm được vua cho lưu lại quê ngoại ít ngày.

Duyên trời xui khiến, bà Hồ Thị Thành có tin vui, 9 tháng sau sinh được Quách Quý Công, sau trở thành Anh Kiệt tướng quân và thành tổ chi họ Quách Hữu ở Quỳnh Lưu, Nghệ An. Anh Kiệt tướng quân sau này được cử làm thượng tướng, coi quân cẩm y vệ, luôn hầu giá bên vua.

Năm 1484, Quách Hữu Nghiêm được phong Phó Đô ngự sử Ngự sử đài, sau lại thăng Thái thường tự khanh. Năm 1502, ông được cử làm Chánh sứ đi sứ nhà Minh, không hổ thẹn với triều đình nhà Lê cử ông đi sứ, với tài thi văn và sự hiểu biết thông tuệ, Quách Hữu Nghiêm được Hoàng đế nhà Minh khen ngợi có phong thái bậc người tài thời Tam đại.

Hoàng đế nhà Minh còn ban cho áo đại hồng có thêu con dê thần và đám mây bằng kim tuyến xen chỉ gai tơ sống, cực quý. Với tài ngoại giao của một Chánh sứ Quách Hữu Nghiêm luôn giữ chuẩn mực “Toàn quân mệnh, tráng quốc uy” nghĩa là làm tròn bổn phận bề tôi đối với vua và dùng tài trí của mình, trọng trách vua ban để làm tăng thế nước và ông đã hoàn thành xuất sắc nhiệm vụ được vua Lê trao cho.

Theo “Lịch triều hiến chương loại chí” lần đi sứ nhà Minh của Quách Hữu Nghiêm là để tạ ơn mũ áo mà hoàng đế nhà Minh ban tặng cho vua Lê Hiến Tông tiếp tục “bồi đắp hòa khí, dập tắt chiến tranh”. Mãn hạn đi sứ về đến Đại Việt, Quách Hữu Nghiêm liền được vua Lê trọng đãi, phong chức Thượng thư bộ Lại kiêm Đô ngự sử.

Đặt nền móng học bổng

Từ đường họ Quách tại xã Thái Phúc - nơi thờ 2 nhà khoa bảng Quách Đình Bảo và Quách Hữu Nghiêm.

Cùng với anh trai mình, Quách Hữu Nghiêm luôn nuôi một hoài bão lớn là tập trung sức lực, đào tạo nhân tài cho đất nước. Thi cử và giáo dục luôn là những việc chính thu hút ông. Ông luôn quan tâm tới trung tâm đào tạo nhân tài của đất nước là Quốc Tử Giám.

Trong cuộc đời làm quan, ông được cử làm đề điệu (Chánh chủ khảo) các khoa thi đình năm Canh Tuất (1490), Quý Sửu (1493), Bính Thìn (1496). Năm 1484, ông đã tâu với vua Lê Thánh Tông và được chấp thuận về việc cải cách chế độ học bổng với học sinh Quốc Tử Giám.

Theo giới nghiên cứu, nếu như Quách Đình Bảo có công dựng 10 tấm bia đề danh Tiến sĩ từ khoa thi 1442 đến 1484, đồng thời đề nghị nhà vua cho thay đổi danh xưng các vị đỗ đạt. Quách Hữu Nghiêm lại có công đầu trong việc đặt nền móng chế độ học bổng, khuyến học nhằm tìm tòi và đào tạo nhân tài cho đất nước.

Đánh giá về khoa cử thời Lê Thánh Tông (Hồng Đức), sách “Lịch triều hiến chương loại chí” của Phan Huy Chú ghi: “Khoa cử các đời, thịnh nhất là đời Hồng Đức. Cách lấy đỗ rộng rãi, cách chọn người công bằng, đời sau này không thể theo kịp”.

Không dừng lại ở lĩnh vực giáo dục khoa cử, với chức trách làm việc ở Ngự sử đài, Quách Hữu Nghiêm nổi tiếng trung thực nói thẳng, giám sát và xét thật công bằng việc của trăm quan trước mặt nhà vua.

Ngoài vai trò quan đại thần và nhà giáo dục, Hoàng giáp Quách Hữu Nghiêm còn nổi tiếng hay chữ. Trong đợt đi sứ nhà Minh năm 1502, khi sắp về nước sứ ta vào bệ kiến vua Minh để tạ từ, nhân nhìn thấy trên sân rồng ánh nắng chiếu qua cái lọng bị thủng lỗ, vua Minh đã ra câu đối rằng: Ốc lậu nhật xuyên hình như kê noãn tam tam tứ tứ (Nhà thủng mặt trời xuyên qua, hình như trứng gà ba ba bốn bốn).

Lễ tế Hoàng giáp Quách Hữu Nghiêm nhân ngày kỵ 9/9 hàng năm.

Quách Hữu Nghiêm đối lại: Giang trường phong lộng thế tự long lân điệp điệp trùng trùng (Sông lớn gió thổi giống như vẩy rồng trùng trùng điệp điệp). Vua Minh thấy ông đối chỉnh ý, chỉnh chữ mà hùng khí lẫm liệt, ngợi khen hết lời.

Tương truyền, khi đi sứ nhà Minh về tới Thăng Long, để động viên Hoàng giáp Quách Hữu Nghiêm, vua Lê Hiển Tông giữ ông ở lại kinh thành 2 tháng rồi cho phép về thăm quê. Về tới bến Côn Giang, theo lời dặn của vua nhà Minh, ông mở chiếc hòm quý ra thấy trong có 4 chữ bằng bạch kim “Côn Giang lão nhân”, tự nhiên ốm mà mất...

Về sự kiện này, có giai thoại kể rằng, Quách Hữu Nghiêm là người sống phóng khoáng, rất có tài biện luận. Khi đi sứ Trung Quốc, ông chơi thân với một thầy Tàu giỏi tử vi, đẩu số. Lúc Quách Hữu Nghiêm về nước, người ấy trao cho một phong thư và bảo: Về đến nhà hãy mở ra xem.

Tới kinh sư, Quách Hữu Nghiêm mở thư thì chỉ thấy có một mảnh giấy, ghi rõ ngày mất và câu đề tiếp là ông sẽ được làm Thành hoàng xã Thuyền Quan. Huyện ấy sẽ lập miếu thờ ở bến sông. Quách Hữu Nghiêm không thích lời sấm ấy nhưng quả là ông về nước ít lâu thì mất, sau thường hiển linh ở xã Thuyền Quan.