Vai trò của các trường đại học trọng điểm với đổi mới sáng tạo quốc gia

Phù hợp xu thế toàn cầu

Trao đổi với Báo Giáo dục và Thời đại, TS Phan Đăng Hải - Phó Trưởng Khoa Luật, Học viện Ngân hàng cho hay, xây dựng cơ chế, chính sách đột phá, đầu tư tập trung một số cơ sở giáo dục đại học trở thành các trung tâm khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo quốc gia ngang tầm các nước tiên tiến là chủ trương lớn của Đảng và Nhà nước, được cụ thể hóa trong các nghị quyết lớn.

Trong bối cảnh Việt Nam đặt mục tiêu đến năm 2045 trở thành nước phát triển, thu nhập cao thì giáo dục đại học không thể chỉ dừng lại ở chức năng đào tạo nhân lực. Đại học phải trở thành nguồn lực trí tuệ, nơi sản sinh ra tri thức mới, công nghệ mới và là cầu nối giữa khoa học với sản xuất – kinh doanh, giữa lý luận với thực tiễn.

Thực tiễn phát triển ở các quốc gia tiên tiến cho thấy, những đại học hàng đầu như MIT (Mỹ), NUS (Singapore), Tsinghua (Trung Quốc) hay KAIST (Hàn Quốc) đều là những trung tâm đổi mới sáng tạo - nơi khởi nguồn cho các doanh nghiệp công nghệ, tập đoàn toàn cầu và các phát minh thay đổi thế giới.

Việc Việt Nam lựa chọn và tập trung đầu tư phát triển một số cơ sở giáo dục đại học thành trung tâm khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo quốc gia chính là bước chuyển từ mô hình “đại học đào tạo” sang “đại học nghiên cứu và đổi mới sáng tạo”, phù hợp với xu thế phát triển toàn cầu.

Hiện hệ thống giáo dục đại học Việt Nam đã đạt được những bước tiến đáng ghi nhận. Tuy nhiên, chất lượng và hiệu quả nghiên cứu vẫn còn phân tán, thiếu liên kết và chưa thực sự tạo được tác động lan tỏa cho nền kinh tế. Cơ chế đầu tư hiện nay còn dàn trải, thiếu tính trọng tâm; môi trường pháp lý và cơ chế quản trị đại học còn nhiều ràng buộc hành chính, chưa tạo điều kiện cho các trường phát huy năng lực tự chủ trong tổ chức, nhân sự, học thuật và tài chính.

Ở tầm vĩ mô, việc đầu tư vào các đại học trọng điểm giúp tái cấu trúc mô hình phát triển kinh tế, chuyển từ tăng trưởng dựa vào vốn và lao động sang tăng trưởng dựa vào tri thức và công nghệ. Các sản phẩm nghiên cứu được thương mại hóa sẽ góp phần nâng cao năng suất lao động, tăng giá trị gia tăng trong sản xuất và thúc đẩy hình thành các ngành công nghệ cao, kinh tế số và kinh tế xanh.

Đồng thời, các đại học đổi mới sáng tạo sẽ trở thành trung tâm khởi nguồn cho doanh nghiệp khoa học – công nghệ và khởi nghiệp sáng tạo, kết nối với các quỹ đầu tư, khu công nghệ cao, trung tâm ươm tạo. Qua đó, tạo nên hệ sinh thái đổi mới sáng tạo quốc gia hoàn chỉnh, trong đó tri thức học thuật gắn liền với giá trị kinh tế và xã hội.

Một số kiến nghị quan trọng

Từ kinh nghiệm quốc tế, TS Phan Đăng Hải đưa ra một số kiến nghị về mặt giải pháp như: Xây dựng cơ sở giáo dục đại học thành trung tâm đổi mới sáng tạo, Chính phủ cần giữ vai trò chủ đạo về định hướng và đầu tư chiến lược dài hạn; tập trung nguồn lực cho một số đại học ưu tú thay vì phân tán quá nhiều. Tăng tỷ lệ ngân sách đầu tư cho giáo dục đại học; thành lập quỹ đại học nhận tài trợ từ doanh nghiệp và cựu sinh viên.

Thí điểm các hình thức huy động nguồn lực khác (đấu giá ký quyền tên trường, gọi vốn từ các quỹ trong và ngoài nước) để không phụ thuộc hoàn toàn vào ngân sách. Đầu tư ở đây không chỉ là ngân sách, mà còn là cơ chế huy động nguồn lực xã hội, doanh nghiệp và hợp tác quốc tế. Các trường được đầu tư phải có cam kết về chất lượng nghiên cứu, công bố quốc tế, chuyển giao công nghệ và thương mại hóa sản phẩm khoa học.

Trong dài hạn, các trường đại học được lựa chọn phát triển thành trung tâm khoa học và đổi mới sáng tạo quốc gia phải hướng tới đạt chuẩn quốc tế về quản trị, nghiên cứu và chuyển giao công nghệ, tham gia mạng lưới hợp tác học thuật toàn cầu cũng như có các sản phẩm nghiên cứu mang thương hiệu Việt Nam được công nhận trên thế giới.

Trên thực tế, Ban Chỉ đạo Trung ương về Khoa học công nghệ, đổi mới sáng tạo đã xác định 4 đại học trọng điểm gồm: ĐHQG Hà Nội, ĐHQG TPHCM, ĐH Đà Nẵng, ĐH Bách khoa Hà Nội sẽ được đầu tư trọng điểm với “cơ chế đặc biệt” và mục tiêu vào top 150 Châu Á đến năm 2030.

Thứ hai, trao quyền tự chủ toàn diện cho các đại học trọng điểm bao gồm tự chủ về học thuật, tổ chức, nhân sự và tài chính. Tự chủ không chỉ là quyền được quyết định mà còn đi kèm với trách nhiệm giải trình, với cơ chế kiểm định, đánh giá độc lập và minh bạch. Có như vậy, các trường mới linh hoạt trong quản trị, sáng tạo trong nghiên cứu và chủ động hợp tác quốc tế.

Thứ ba, tạo lập cơ chế liên kết giữa Nhà nước – Nhà trường – Doanh nghiệp – Nhà khoa học. Đây là mô hình “bốn nhà” mà nhiều nước đã vận dụng thành công. Trong đó, doanh nghiệp trở thành đối tác nghiên cứu, Nhà nước tạo hành lang pháp lý và định hướng chính sách, còn đại học là nơi cung cấp tri thức, công nghệ và nhân lực chất lượng cao. Sự liên kết này sẽ giúp rút ngắn khoảng cách giữa nghiên cứu và ứng dụng, giữa giảng đường và thị trường.

Cũng theo TS Phan Đăng Hải, cần xây dựng chính sách thu hút, trọng dụng nhân tài, tạo điều kiện để các nhà khoa học giỏi trong và ngoài nước tham gia giảng dạy, nghiên cứu tại Việt Nam. Cơ chế đãi ngộ phải cạnh tranh, minh bạch và khuyến khích sáng tạo, đồng thời phát triển môi trường học thuật tự do, tôn trọng giá trị khoa học và đạo đức nghề nghiệp.