Chuyển dịch mô hình phát triển, xây dựng đại học tinh hoa

Phát triển một số cơ sở giáo dục đại học trọng điểm trở thành trung tâm khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo quốc gia ngang tầm thế giới là bước đi chiến lược nhằm đưa giáo dục Việt Nam từ “học để biết” sang “học để sáng tạo”. Với cơ chế đặc thù, tự chủ toàn diện và đầu tư tập trung, bốn đại học trọng điểm sẽ trở thành hạt nhân của hệ sinh thái tri thức – nơi ươm mầm nhân tài, sáng chế và doanh nghiệp công nghệ, góp phần hiện thực hóa khát vọng Việt Nam trở thành quốc gia tri thức hàng đầu khu vực.

Nội dung “Xây dựng nền giáo dục quốc dân hiện đại, ngang tầm khu vực và thế giới” trong Dự thảo Báo cáo chính trị của Ban Chấp hành Trung ương Đảng khóa XIII ghi rõ yêu cầu: Xây dựng cơ chế, chính sách đột phá và tập trung đầu tư phát triển một số cơ sở giáo dục đại học trở thành các trung tâm khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo quốc gia ngang tầm các nước tiên tiến.

Chia sẻ về vấn đề này, PGS.TS Trần Thành Nam - Phó Hiệu trưởng Trường Đại học Giáo dục (Đại học Quốc gia Hà Nội) cho biết: Ngày 30/9/2025, Tổ Giúp việc Ban Chỉ đạo Trung ương về phát triển khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số ban hành Thông báo kết luận số 45-TB/TGV về cuộc họp của lãnh đạo Ban Chỉ đạo với Thường trực Tổ giúp việc và các cơ quan có liên quan về đánh giá hiện trạng và một số nhiệm vụ, giải pháp thúc đẩy mô hình hợp tác 3 nhà, hệ thống đổi mới sáng tạo quốc gia, khu công nghệ cao, đô thị thông minh và trí tuệ nhân tạo.

Thông báo Kết luận ghi rõ: Lựa chọn bốn đại học trọng điểm làm hình mẫu cho hệ thống giáo dục đại học, gồm: Đại học Quốc gia Hà Nội, Đại học Quốc gia TP Hồ Chí Minh, Đại học Đà Nẵng và Đại học Bách khoa Hà Nội. Phấn đấu đến năm 2030, 4 đại học được lựa chọn đầu tư trọng điểm nói trên lọt top 150 trường đại học hàng đầu Châu Á và có ít nhất 1 lĩnh vực xếp hạng 100 của thế giới theo bảng xếp hạng đại học quốc tế uy tín…

Nếu như trước đây, các đại học này được xem là “đầu tàu học thuật” trong nước, thì nay, mục tiêu đã nâng lên tầm đại học đẳng cấp quốc tế, vừa là trung tâm đào tạo nhân tài, vừa là hạt nhân nghiên cứu và đổi mới sáng tạo của quốc gia. Đây không chỉ là thay đổi về thứ hạng mà là chuyển dịch mô hình phát triển - từ mở rộng sang tinh hoa hóa, từ “học để biết” sang “học để sáng tạo và kiến tạo tương lai”.

6 giải pháp then chốt

Để thực hiện mục tiêu này, PGS.TS Trần Thành Nam đề xuất 6 giải pháp then chốt.

Thứ nhất là tự chủ đại học toàn diện. Bốn đại học trọng điểm phải được thí điểm cơ chế đặc thù, trao quyền tự chủ cao về tổ chức, tài chính, nhân sự và học thuật. Cơ chế “sandbox chính sách” cho phép thử nghiệm các mô hình quản trị linh hoạt, giống như các đại học hàng đầu châu Á (NUS, Tsinghua). Nhà nước chuyển từ “quản lý đầu vào” sang “đặt hàng và đánh giá theo đầu ra”.

Thứ hai, thay vì phân tán nguồn lực, kinh phí đầu tư được cấp theo gói 3-5 năm gắn với cam kết đầu ra cụ thể: công bố quốc tế, sáng chế, sản phẩm công nghệ, startup. Mỗi đại học sẽ hình thành các COE liên ngành trong lĩnh vực chiến lược: trí tuệ nhân tạo, bán dẫn, công nghệ sinh học, vật liệu mới, năng lượng sạch, ESG…

Thứ ba là kiến tạo hệ sinh thái nghiên cứu và khởi nghiệp đổi mới sáng tạo. Mục tiêu đến năm 2030, mỗi đại học hình thành ít nhất 50 doanh nghiệp khởi nghiệp/năm và 10 doanh nghiệp được định giá trên 200 triệu USD. Hệ thống ươm tạo, vườn thử nghiệm (pilot labs) và quỹ đồng đầu tư đại học - doanh nghiệp sẽ là hạ tầng thiết yếu. Tỷ trọng thu từ nghiên cứu, chuyển giao công nghệ và đổi mới sáng tạo đạt tối thiểu 35% tổng nguồn thu.

Thứ tư là đào tạo tinh hoa và hội nhập quốc tế. Các đại học cần tối thiểu 60% chương trình STEM giảng dạy bằng tiếng Anh hoặc ngôn ngữ phổ biến khác; 50% thời lượng học tập là thực hành, dự án hoặc nghiên cứu. Mọi sinh viên đại học phải thực tập tại doanh nghiệp ít nhất một kỳ học, giúp kết nối đào tạo với thị trường lao động thực tế. Tỷ lệ học viên sau đại học đạt 30% tổng quy mô người học, trong đó nghiên cứu sinh chiếm 40%.

Thứ năm là phát triển hạ tầng số và cơ sở vật chất đồng bộ. Đến năm 2027, bốn đại học phải bảo đảm 100% phòng thí nghiệm đạt chuẩn thực hành, thư viện số hóa toàn phần, có hạ tầng tính toán hiệu năng cao (HPC) phục vụ các ngành công nghệ chiến lược. Các khu đô thị đại học tại Hòa Lạc, Thủ Đức, Liên Chiểu và Hòa Lạc - Cầu Giấy sẽ trở thành “thành phố đại học thông minh”, nơi học, nghiên cứu và khởi nghiệp tích hợp.

Học hỏi từ mô hình đại học tinh hoa thế giới

Nêu kinh nghiệm thế giới, PGS.TS Trần Thành Nam dẫn mô hình của NUS (Singapore), cho thấy sức mạnh của tự chủ và gắn kết doanh nghiệp. Cụ thể, hệ sinh thái NUS Enterprise đã ươm tạo hơn 1.200 startup, đóng góp gần 25% vào nền kinh tế tri thức Singapore.

Mô hình Tsinghua University (Trung Quốc) phát triển các viện nghiên cứu trọng điểm gắn với doanh nghiệp quốc phòng - công nghệ, đưa Trung Quốc trở thành cường quốc bán dẫn và AI.

Trong khi đó, ETH Zurich (Thụy Sĩ) khẳng định vị thế toàn cầu nhờ quản trị khoa học theo dữ liệu và cơ chế quỹ nghiên cứu cạnh tranh.

Điểm chung của các đại học tinh hoa là: tự chủ cao, quản trị theo dữ liệu, gắn nghiên cứu với thị trường và có hệ sinh thái đổi mới sáng tạo mạnh mẽ. Đây cũng chính là hướng đi mà Việt Nam đang đặt nền móng.

PGS.TS Trần Thành Nam cũng nhấn mạnh yêu cầu từ đại học nghiên cứu truyền thống thành đại học đổi mới sáng tạo. Nếu như trước đây, đại học được nhìn nhận là nơi đào tạo và nghiên cứu hàn lâm; thì trong giai đoạn mới này, các trường trọng điểm phải trở thành “trung tâm đổi mới sáng tạo quốc gia”, nơi tạo ra tri thức, công nghệ, doanh nghiệp và chính sách.

Sự chuyển đổi này đòi hỏi thay đổi cấu trúc tài chính, hệ thống đánh giá, văn hóa tổ chức. Mọi hoạt động phải được lượng hóa bằng chỉ số đầu ra (KPI) rõ ràng: công bố quốc tế, bằng sáng chế, hợp đồng chuyển giao, số lượng doanh nghiệp spin-off, năng suất khoa học, và đóng góp xã hội.

Đặc biệt, cần gắn nghiên cứu với giải quyết các bài toán quốc gia: chuyển đổi số, công nghệ lõi, năng lượng xanh, y tế chính xác, phát triển bền vững. Mỗi đại học phải trở thành “bộ não chiến lược của đất nước” trong từng lĩnh vực mũi nhọn.