Khu tự trị trong thành phố
Bằng mắt thường - và trên bản đồ của các nhà khảo cổ học - cấu trúc này trông giống như một ngọn đồi nằm giữa phong cảnh nhấp nhô của Tikal, thành bang Maya cổ đại ở vùng trũng phía Bắc Guatemala.
Nhưng khi các nhà nghiên cứu phóng to không ảnh bằng thiết bị quét laser có tên là LiDAR (Light Detection And Ranging – hệ thống phát hiện ánh sáng và phạm vi), họ nhìn thấy một cấu trúc kim tự tháp do con người tạo ra, ẩn dưới lớp đất và thảm thực vật tích tụ hàng nghìn năm.
Công trình này thực ra là một phần của khu dân cư cổ, khác biệt với hầu hết cấu trúc từng tồn tại ở Tikal. Nó có hình dáng đặc trưng, phương hướng cùng đặc điểm kiến trúc thường được tìm thấy ở Teotihuacan, một thành bang hùng mạnh thuộc về một nền văn minh khác, gần thành phố Mexico ngày nay, cách Tikal 1200km về hướng Tây.
Khi xem xét kỹ hơn, các nhà khảo cổ thấy khu phức hợp này dường như là một bản sao của quảng trường khổng lồ Citadel ở Teotihuacan nhưng kích thước chỉ bằng một nửa.
Phát hiện mới về di tích lớn ở trung tâm Tikal - một trong các địa điểm khảo cổ được khai quật và nghiên cứu rộng rãi nhất trên Trái đất, cho thấy LiDAR đang cách mạng hóa ngành khảo cổ học ở Trung Mỹ, nơi những khu rừng rậm thường khiến hình ảnh vệ tinh trở nên vô dụng.
Tuy nhiên, từ đây một câu hỏi khó cũng được đặt ra: Một khu vực thuộc thành bang Teotihuacan xa xôi có vai trò gì tại trung tâm của thủ phủ Maya này?
Sau khi nghiên cứu những hình ảnh từ LiDAR, Edwin Román-Ramírez- Giám đốc Dự án Khảo cổ Nam Tikal đã tiến hành các cuộc khai quật vào mùa hè năm 2020. Đào đường hầm vào khu di tích, nhóm của ông đã phát hiện các công cụ xây dựng, lễ vật tống táng, đồ gốm và vũ khí đặc trưng của Teotihuacan đầu thế kỷ thứ tư.
Từ các lư hương được trang trí hình ảnh thần mưa Teotihuacan, đến phi tiêu làm từ đá obsidian xanh ở miền Trung Mexico, cho thấy địa điểm này có thể là một khu phố gần như tự trị ở trung tâm Tikal.
Román-Ramírez nói: “Chúng tôi biết người Teotihuacan đã hiện diện và ảnh hưởng phần nào ở Tikal và các khu vực lân cận Maya trước năm 378. Nhưng không rõ người Maya giao hảo ra sao với vương quốc hùng mạnh nhất khu vực này. Bây giờ có bằng chứng cho thấy mối quan hệ giữa họ còn chặt chẽ hơn thế nữa”.
Mối quan hệ giữa hai nền văn minh
Di tích quảng trường Citadel của nền văn minh Teotihuacan.
Thomas Garrison - nhà địa lý học thuộc Đại học Texas - Austin (Mỹ), chuyên sử dụng công nghệ kỹ thuật số để nghiên cứu khảo cổ học cho biết những phát hiện trên đây đã chứng minh ở một khía cạnh nào đó, các thành phố cổ của châu Mỹ không quá khác biệt so với các thành phố quốc tế ngày nay. “Có một sự pha trộn các nền văn hóa và những người có nguồn gốc và ngôn ngữ khác nhau cùng tồn tại, duy trì bản sắc của họ ở một thành phố”, ông nói.
Một nghiên cứu được tài trợ bởi Sáng kiến Pacunam LiDAR, tổ chức đã công bố những phát hiện đột phá vào năm 2018, cho thấy một mạng lưới rộng lớn liên kết các thành phố cổ ở vùng trũng Maya, nơi sinh sống của hàng triệu người, nhiều hơn người ta tưởng trước đây.
Nhà khoa học Edwin Román - Ramírez lưu ý, những phát hiện trên không khẳng định những người xây dựng khu phức hợp đến từ Teotihuacan. “Nhưng những gì chúng tôi phát hiện cho thấy, trong hơn một thế kỷ những người ít nhiều quen thuộc với văn hóa và truyền thống Teotihuacan đã sống ở đó, trong khu vực riêng của họ”, ông cho biết.
Dựa trên các kiểu dáng gốm được tìm thấy trong tàn tích, nhóm nghiên cứu ước tính việc xây dựng tại địa điểm này bắt đầu ít nhất 100 năm trước năm 378, niên đại quan trọng trong lịch sử Maya.
Theo các bia ký Maya, vua của Teotihuacan đã cử một vị tướng được gọi là Born of Fire tiến hành lật đổ vua của Tikal, Jaguar Paw, và đưa con trai nhỏ của ông lên cai trị đất nước. Born of Fire đến Tikal vào ngày 16/1/378, cùng ngày mà Jaguar Paw “xuống nước” - cách nói ẩn dụ của người Maya ám chỉ cái chết.
Sau khi bị thôn tính, Tikal phát triển mạnh mẽ trong vài thế kỷ, chinh phục và bình định các thành phố lân cận, đồng thời truyền bá văn hóa của họ khắp các bình nguyên. Sức mạnh bá chủ của Tikal trong thời kỳ này đã được ghi chép rõ ràng, nhưng vẫn chưa rõ vì sao, sau nhiều thập niên chung sống thân thiện, Teotihuacan lại quay lưng lại với đồng minh cũ của mình.
Việc khai quật xa hơn tại Tikal có thể cung cấp thêm nhiều hiểu biết mới, nhưng một phát hiện gần đây ở Teotihuacan đã cho thấy, xung đột văn hóa có thể đã châm ngòi cho cuộc đổ vỡ giữa 2 thành bang hùng mạnh này.
Một nhóm các nhà khoa học do Nawa Sugiyama, chuyên gia khảo cổ tại Đại học California, Riverside (Mỹ), dẫn đầu, đã phát hiện một “khu nhà Maya” tại Teotihuacan. Các tòa nhà sang trọng ở đây được trang trí bằng những bức tranh tường lộng lẫy của người Maya, cho thấy cư dân có thể là những nhà ngoại giao ưu tú hoặc những gia đình quý tộc.
Nhưng ngay trước khi Tikal bị thôn tính vào năm 378, các bức tranh tường đã bị đập tan thành nhiều mảnh và bị chôn vùi. Một cái hố gần đó chứa đầy những bộ xương người vỡ vụn, cho thấy sự chuyển hướng đột ngột từ ngoại giao sang đối đầu vũ lực giữa hai thành bang.
“Điều gì không ổn trong mối quan hệ đó, khi một loạt cư dân Maya ưu tú bị tàn sát, tòa nhà của họ bị đập phá, tất cả đồ đạc của họ bị vứt bỏ, và sau đó quê hương của họ bị thống trị bởi một vị vua trẻ con?”, Francisco Estrada - Belli, một nhà khảo cổ học của Đại học Tulane, nêu câu hỏi. Đó cũng là một trong những bí ẩn lớn của Trung Mỹ mà các nhà khoa học đang đi tìm câu trả lời.
