Vào cuối thế kỷ 18, một nhà phát minh người Hungary tên là Wolfgang von Kempelen đã giới thiệu đến hoàng hậu Maria Theresa của nước Áo một người máy lạ thường. Nó có thể chơi cờ vua với bất kỳ đối thủ nào là con người.

Cỗ máy kỳ diệu đã mê hoặc khán giả khắp châu Âu, châu Mỹ trong hơn một thế kỷ, từng đối đầu và đánh bại những nhân vật nổi tiếng như Napoléon Bonaparte và Benjamin Franklin. Sự thật về nó đã gây nhiều tranh luận vào thời đó.

Kỳ thủ lừng danh

Wolfgang von Kempelen, người sáng tạo người máy Turk.

Cỗ máy có tên là Mechanical Turk, bao gồm một chiếc tủ lớn, bên trong chứa nhiều máy móc phức tạp, phía trên là một bàn cờ. Một hình nộm bằng gỗ mặc áo choàng Ottoman, đầu đội khăn xếp ngồi phía sau chiếc tủ. Nó còn được cài đặt âm thanh, để la hét cho trận đấu thêm hào hứng.

Kempelen bắt đầu màn trình diễn của mình bằng cách mở cửa tủ cho khán giả thấy một hệ thống phức tạp, gồm các bánh xe, bánh răng, đòn bẩy và máy móc đồng hồ dày đặc. Sau khi mọi người yên tâm rằng không có gì giấu bên trong, Kempelen sẽ đóng cửa lại, quay máy bằng một chiếc chìa khóa và mời một người tình nguyện đóng vai đối thủ của Turk.

Một ván cờ sẽ bắt đầu với Turk đi nước đầu tiên. Nó sẽ sử dụng tay trái nhặt các quân cờ và di chuyển sang một ô khác trước khi đặt xuống. Nếu đối thủ thực hiện một nước đi không đúng luật, Turk sẽ lắc đầu và đưa con cờ vi phạm trở lại ô ban đầu.

Nếu đối thủ cố tình gian lận, như Napoléon đã làm khi đối đầu với cỗ máy vào năm 1809, thì Turk sẽ phản ứng bằng cách bỏ quân cờ đó ra khỏi bàn cờ và nó sẽ đi nước tiếp theo. Khi người chơi thử phạm luật lần thứ ba, người máy sẽ quét cánh tay của nó qua bàn cờ, hạ tất cả các quân cờ xuống, chấm dứt cuộc chơi.

Các kỳ thủ đều phát hiện Turk là một tay chơi cực kỳ giỏi, thường xuyên giành chiến thắng trong các trận đấu với những tay cờ có kỹ năng tốt. Trong một chuyến du đấu ở Pháp năm 1783, người máy Turk đã đấu với François-André Danican Philidor, được xem là kỳ thủ cờ vua giỏi nhất trong thời đại của ông. Mặc dù lần đó Turk thất bại, nhưng Philidor đã mô tả đây là “ván cờ mệt mỏi nhất từ trước đến nay” đối với ông.

Khi danh tiếng của người máy chơi cờ ngày càng vang xa, mọi người bắt đầu tranh luận về cách thức hoạt động của nó. Một số người cho rằng phát minh của Kempelen thực sự có khả năng tự hiểu và chơi cờ…

Tuy nhiên, không ít người hoài nghi cỗ máy này thực chất là một trò lừa tinh vi, chuyển động của người gỗ được điều khiển bởi chính Kempelen, bằng cách sử dụng nam châm hoặc dây điện từ xa, hoặc có thể bởi một người điều khiển nấp bên trong tủ.

Một trong những người hoài nghi mạnh mẽ nhất là tác giả người Anh, Philip Thicknesse, ông đã viết một chuyên luận về chủ đề này có tựa đề “Nhân vật biết nói và người chơi cờ tự động - Phát hiện và vạch trần”. Thế nhưng ông không đưa ra được bằng chứng nào có tính thuyết phục.

Sau khi Kempelen qua đời vào năm 1804, con trai ông đã bán Turk và những bí mật về nó cho Johann Nepomuk Malzel, một nhạc sĩ người Bavaria (Đức). Mazel đã mang nó đi trình diễn khắp châu Âu và Hoa Kỳ. Nhà văn nổi tiếng Edgar Allan Poe đã xem nó biểu diễn và viết một bài phân tích dài, suy đoán về cách thức hoạt động của cỗ máy tự động này.

Ông gợi ý, một cỗ máy thực sự phải thắng tất cả các trận đấu cờ và hiển thị một kiểu chơi đặc trưng, chẳng hạn như thực hiện các nước đi trong một khoảng thời gian cố định, điều mà Turk không làm được. Từ đó, Poe kết luận Turk phải được vận hành bởi con người.

Sau khi Mazel qua đời vào năm 1838, người máy chơi cờ được mua lại bởi John Kearsley Mitchell, bác sĩ riêng của Edgar Allan Poe và là người ngưỡng mộ Turk. Ông đã tặng chiếc máy này cho Bảo tàng Charles Willson Peale ở Philadelphia. Tại đây, nó nằm chơ vơ trong một góc và hoàn toàn bị lãng quên, cho đến khi bị hỏa hoạn thiêu rụi vào năm 1854.

Quảng cáo người máy chơi cờ với những người nổi tiếng.

Phơi bày sự thật

Người máy chơi cờ vẫn là một bí ẩn trong hơn 50 năm, cho đến khi Silas Mitchell, con trai của John Kearsley Mitchell, viết một loạt bài báo cho tờ The Chess Weekly, tiết lộ đầy đủ mọi hoạt động bên trong Turk. Mitchell viết rằng, khi Turk đã bị thiêu rụi, “không còn lý do gì để che giấu lời giải cho bí ẩn xưa cũ này với những người chơi cờ nghiệp dư”.

Theo ông, Turk là trò lừa của một ảo thuật gia thông minh. Bên trong chiếc tủ gỗ rộng rãi có một người điều khiển, kéo và đẩy các đòn bẩy khác nhau để làm cho hình nộm phía trên chuyển động và chơi cờ.

Chủ nhân cỗ máy có thể giấu người cộng sự mà không ai thấy vì cửa chỉ mở một lần trước khán giả. Bằng một lối khác, anh ta lẻn nhanh vào bên trong. Các quân cờ có nam châm nhỏ nhưng mạnh được gắn vào đế sẽ hút một nam châm tương ứng trong các sợi dây bên dưới bàn cờ và bên trong hộp.

Điều này cho phép người điều khiển bên trong máy xem quân cờ nào di chuyển đến đâu trên bàn cờ.

Kempelen và chủ nhân sau đó của Turk, Johann Malzel, đã chọn những kỳ thủ thật giỏi để bí mật vận hành cỗ máy vào nhiều thời điểm khác nhau. Khi Malzel cho Napoléon xem chiếc máy này tại Cung điện Schonbrunn vào năm 1809, thì một người Đức gốc Áo, Johann Baptist Allgaier, đã vận hành cỗ máy Turk từ bên trong.

Năm 1818, trong một thời gian ngắn, Hyacinthe Henri Boncourt, kỳ thủ hàng đầu của Pháp, trở thành người điều khiển Turk. Một lần, khi ẩn mình bên trong cỗ máy tự động, Boncourt hắt hơi và khán giả nghe thấy âm thanh đó khiến Malzel bối rối, vội vàng tìm cách đánh lạc hướng khán giả. Sau lần đó, Malzel đã thêm một số bánh răng gây ồn vào Turk, để triệt tiêu mọi âm thanh có thể phát ra từ người điều khiển.

Khi Malzel mang Turk đi biểu diễn ở Hoa Kỳ, ông đã thuê kỳ thủ cờ vua người châu Âu, William Schlumberger, vận hành chiếc máy. Một lần sau buổi biểu diễn, hai cậu bé bí mật trốn trên mái nhà đã nhìn thấy Schlumberger bước ra khỏi máy.

Ngày hôm sau, một bài báo xuất hiện trên tờ Baltimore Gazette vạch trần vụ việc. Ngay Edgar Allan Poe cũng nhận thấy rằng Schlumberger luôn mất tích trong buổi biểu diễn nhưng thường xuyên được nhìn thấy khi Turk không thi đấu.

“Hơn nữa, vài năm trước, Maelzel đã đến thăm Richmond cùng với chiếc máy tự động của mình và trưng bày chúng trong ngôi nhà hiện do M. Bossieux sử dụng làm Học viện khiêu vũ. Schlumberger bỗng nhiên bị ốm và trong thời gian đó không có buổi biểu diễn đấu cờ nào của Turk”, Poe viết.

Cỗ máy Machanical Turk, tranh minh họa năm 1789.

Truyền cảm hứng cho các phát minh

Bất chấp sự phơi bày, niềm đam mê đối với người máy chơi cờ Turk vẫn không hề suy giảm trong số đông khán giả. Một số học giả đã nghiên cứu và viết về Turk trong thế kỷ 19, bao gồm Daniel Willard Fiske, người đã đề cập đến kỳ thủ cờ vua và Malzel trong cuốn sách xuất bản năm 1857 có tên là “The Book of the First American Chess Congress”.

Nhiều cuốn sách khác về Turk cũng được xuất bản vào cuối thế kỷ 20. Điều đáng ngạc nhiên là vào cuối những năm 1970, một số tác giả vẫn không biết rõ về hoạt động thực sự của cỗ máy.

Trong cuốn sách “The Machine Plays Chess” của Alex G. Bell xuất bản năm 1978, tác giả đã khẳng định không chính xác rằng “người điều khiển là một cậu bé (hoặc một người rất nhỏ) được đào tạo, đã tuân theo chỉ dẫn của người chơi cờ đang ẩn nấp ở đâu đó trên sân khấu hoặc trong rạp hát”.

The Turk cũng truyền cảm hứng cho một số phát minh và mô phỏng, chẳng hạn như Ajeeb, phiên bản nhái theo Turk, do Charles Hooper, một nhà sản xuất tủ người Mỹ, tạo ra vào năm 1868.

Máy tự động “hàng nhái” này đã được giới thiệu trên khắp Hoa Kỳ và thu hút hàng nghìn khán giả đến xem các trò chơi của nó. Các đối thủ của Ajeeb bao gồm Harry Houdini, Theodore Roosevelt và O. Henry.

Khi Edmund Cartwright nhìn thấy Turk ở London vào năm 1784, ông đã rất tò mò và tự hỏi liệu “chế tạo một cỗ máy có thể dệt vải có khó hơn một cỗ máy thực hiện tất cả các bước di chuyển cần thiết trong trò chơi phức tạp đó hay không?”. Trong vòng một năm, Cartwright được cấp bằng sáng chế nguyên mẫu cho máy dệt điện.

Mặc dù máy tính hiện đại có thể chơi cờ giỏi hơn nhiều kỳ thủ nổi tiếng, nhưng vẫn có nhiều thứ con người làm tốt hơn, chẳng hạn như xác định nội dung cụ thể trong hình ảnh hoặc video, viết mô tả sản phẩm hoặc trả lời các câu hỏi khảo sát.

Vào năm 2005, Amazon đã tung ra một dịch vụ cộng đồng mới sử dụng nhân công để thực hiện các nhiệm vụ đó. Giống như người máy Turk của Kempelen, dịch vụ trực tuyến của Amazon sử dụng lao động từ xa của con người ẩn sau giao diện máy tính để giúp người sử dụng lao động thực hiện các nhiệm vụ không thể thực hiện được bằng máy thực sự.

Dịch vụ mà họ phân loại là “trí tuệ nhân tạo” được đặt tên là The Mechanical Turk, hay MTurk, theo tên “máy tự động lừa” vào thế kỷ 18.