Hình ảnh “em gái tiền phương” nhỏ bé giữa đại ngàn Trường Sơn bạt ngàn, lộng gió với lời hẹn cùng dân tộc gặp nhau giữa Sài Gòn mà nhà thơ Nguyễn Đình Thi nhắc đến trong bài thơ là hình ảnh mang tính biểu tượng về cuộc chiến tranh nhân dân.
“Em gái tiền phương” có thể là nữ chiến sĩ giao liên hay cô gái thanh niên xung phong, những người con gái trẻ trung xinh đẹp mảnh mai nhưng vô cùng dũng cảm, gan dạ. Bệ phóng cho tất cả những tình cảm cao đẹp đó chính là tình yêu tổ quốc nồng nàn, khát vọng giải phóng non sông. Bản thân là một nữ thanh niên xung phong, với lối viết trẻ trung và giàu nữ tính, Lê Minh Khuê đã góp thêm tiếng nói của mình về một thời kỳ ấy qua truyện ngắn “Những ngôi sao xa xôi”.
Vẻ đẹp kỳ diệu trên cái nền chiến tranh hủy diệt
“Những ngôi sao xa xôi” là một trong những tác phẩm đầu tay trong sự nghệp cầm bút của nhà văn Lê Minh Khuê. Bà kể lại: “Ngày đó tôi là phóng viên báo Tiền Phong, đã từng đi đến rất nhiều các chiến trường để viết báo. Năm 1971 tôi cùng một binh chủng làm đường đến đèo Côlanhip và đã ở lại một đêm trong một hang đá cùng một tiểu đội công binh. Họ cũng là những người trẻ, hầu hết là học sinh trung học, những sinh viên...
Sống cùng nhau, cùng tuổi, cùng lý tưởng như nhau trong một hoàn cảnh vô cùng ác liệt nên dễ dàng hiểu và chia sẻ cho nhau. Trong tâm hồn những cô gái thanh niên xung phong, quê nhà bao giờ cũng hiện lên kỳ diệu. Và bởi vẻ đẹp kỳ diệu đó mà họ sẵn sàng hy sinh. Đó cũng chính là ý tưởng lớn nhất mà tôi muốn gửi gắm qua truyện ngắn này”.
“Những ngôi sao xa xôi” có cốt truyện khá đơn giản. Truyện kể về ba cô thanh niên xung phong tên là Thao, Nho và Phương Định. Họ làm thành một tổ trinh sát mặt đường trên cao điểm tại một vùng trọng điểm trên tuyến đường Trường Sơn. Đây là nơi tập trung nhiều bom đạn và sự nguy hiểm, ác liệt. Ngay giữa ban ngày, họ phải phơi mình ra giữa vùng trọng điểm đánh phá của máy bay địch.
Sau mỗi trận bom họ phải ước tính khối lượng đất đá phải san lấp, đếm bom chưa nổ và phá bom. Đây là một công việc hết sức mạo hiểm, luôn phải đối mặt với cái chết, căng thẳng thần kinh, đòi hỏi phải hết sức dũng cảm và bình tĩnh. Nhưng với họ công việc nguy hiểm ấy đã trở thành quen thuộc, bình thường: “Có nơi đâu như thế này không: Đất bốc khói, không khí bàng hoàng, máy bay ầm ì xa dần. Thần kinh căng như dây chão, tim đập bất kể nhịp điệu, chân chạy mà vẫn biết rằng khắp chung quanh có nhiều quả bom chưa nổ. Có thể nổ bây giờ, có thể chốc nữa. Nhưng nhất định sẽ nổ... Rồi khi xong việc, quay lại nhìn cảnh đoạn đường một lần nữa, thở phào chạy về hang”.
Mở đầu tác phẩm Lê Minh Khuê đã phác họa khung cảnh và không khí trọng điểm trên tuyến đường Trường Sơn chỉ bằng một vài nét chấm phá, miêu tả hiện thực cô đọng nhưng cũng đủ khái quát sự khốc liệt chiến tranh, là tiếng bom rơi đạn nổ, là chiến đấu, hi sinh nhưng chủ yếu là hướng vào thế giới nội tâm.Trên cái nền chiến tranh hủy diệt ấy, các nhân vật của Lê Minh Khuê hiện lên với một vẻ đẹp kỳ diệu.
Họ không ngần ngại khi khẳng định: “Cao điểm của chúng tôi, nơi ra đời những ước mơ và khao khát”… Trong những giây phút yên tĩnh hiếm hoi giữa hai trận bom, họ cặm cụi chép bài hát, họ thêu những cành hoa lên chiếc gối nhỏ, họ “mê hát. Thường cứ thuộc một điệu nhạc nào đó rồi bịa lời ra mà hát. Lời tôi bịa lộn xộn và ngớ ngẩn”. Và, họ mơ mộng.
Những câu văn đã được kéo dài ra, mềm mại, hư ảo. Và có lẽ đó cũng chính là yếu tố góp phần tạo nên thành công và nét riêng biệt của nhà văn trẻ Lê Minh Khuê. Với sự lựa chọn cách trần thuật ở ngôi thứ nhất, Phương Định là người kể cũng là nhân vật chính của truyện. Nhà văn đã miêu tả rất cụ thể thế giới nội tâm, những cảm xúc và suy nghĩ của ba cô gái thanh niên xung phong. Những cô gái làm trinh sát mặt đường ấy, có cá tính và hoàn cảnh khác nhau nhưng đều có phẩm chất chung của thanh niên xung phong ở chiến trường là có tinh thần trách nhiệm cao với nhiệm vụ, không sợ hy sinh, có tình đồng đội gắn bó. Đó là mẫu người sẵn sàng “Đi bất cứ nơi đâu khi Tổ quốc đang cần”.
Ngoài ra, họ còn có những nét tính cách chung của các cô gái trẻ là dễ xúc cảm, nhiều ước mơ, hay mơ mộng, dễ vui mà cũng dễ trầm tư và thích làm đẹp cho cuộc sống của mình dù đang sống ở chiến trường. Cụ thể là chị Thao rất thích chép bài hát, chép cả lời hát bịa của Phương Định. Vào chiến trường trước hai người đồng đội chị có những ước mơ thật thực tế. Còn Nho thích thêu thùa và Phương Định, những lúc rảnh rỗi lại thích ngắm mình trong gương hay ngồi bó gối mơ màng. Đó là nét đẹp lãng mạn trong khói lửa chiến tranh, là sức sống dâng tràn mặc mưa bom bão đạn như nhà thơ Dương Hương Ly cũng từng viết trong Bài thơ về hạnh phúc:
“Trong một góc vườn cháy khét lửa napan
Em sửng sốt gặp một nhành hoa cúc
Và em gọi đó là hạnh phúc”.
Hướng về ngày đất nước thống nhất
Có lẽ, hạnh phúc với Nho, Thao, Phương Định là họ được sống trong một tập thể, họ hết sức gắn bó yêu thương nhau trong tình đồng đội. Hạnh phúc khi được nhiều anh pháo thủ hay gửi thư đường dài mặc dù họ gặp nhau thường xuyên, hạnh phúc là khi luôn được các anh cao xạ dõi theo khi đối mặt với thần chết. Hạnh phúc là khi được cùng hướng về ngày Tổ quốc thống nhất để trở về với căn gác nhỏ ở một đường phố yên tĩnh của thủ đô trong những ngày thanh bình trước chiến tranh.
Phương Định là con gái Hà Nội vào chiến trường. Cô có thời học sinh hồn nhiên vô tư bên người mẹ.
Những kỉ niệm ấy, luôn sống trong lòng cô ngay giữa chiến trường dữ dội. Nó vừa là niềm khát khao, vừa là dòng suối làm dịu mát tâm hồn cô trong hoàn cảnh căng thẳng, khốc liệt của chiến tranh. Không hề miêu tả chi tiết, Lê Minh Khuê mà tác giả rất tinh tế khi để cho nhân vật tự đánh giá mình: “Tôi là con gái Hà Nội. Nói một cách khiêm tốn, tôi là một cô gái khá. Hai bím tóc dày, tương đối mềm, một cái cổ cao, kiêu hãnh như đài hoa kèn. Còn mắt tôi thì các anh lái xe bảo: Cô có cái nhìn sao mà xa xăm!”. Chính đôi mắt cô đẹp như một ánh sao giữa bầu trời vừa gần mà lại vừa xa đã tạo cảm xúc bao anh lính lái xe qua cung đường Trường Sơn khói lửa. Cô thấy vui và tự hào về điều đó nhưng cô chưa dành riêng tình cảm cho một ai.
Bên cạnh vẻ đẹp về hình thức, Phương Định lôi cuốn người đọc bởi vẻ đẹp hồn nhiên, trong trẻo của tâm hồn. Vào chiến trường đã ba năm, đã quen với những thử thách nguy hiểm, giáp mặt hàng ngày với cái chết nhưng Phương Định cũng như đồng đội của cô không mất đi sự hồn nhiên trong sáng và những mơ ước về tương lai. Cô là người nhạy cảm hồn nhiên hay mơ mộng và thích hát.
Cô đã kể rằng: “Tôi thích nhiều bài hát. Những bài hành khúc bộ đội hay hát trên những ngả đường mặt trận. Tôi thích dân ca quan họ mềm mại, dịu dàng. Thích Ca-chiu-sa của hồng quân Liên Xô. Thích ngồi bó gối mơ màng: “Về đây khi mái tóc còn xanh xanh ...”. Đó là dân ca Ý trữ tình giàu có, phải lấy giọng thật trầm. Thích nhiều”. Thấy mưa đá rơi ngoài hang cô vui thích cuống cuồng như trẻ con, đem cục đá vào cho Nho rồi lại chạy ra. Cơn mưa đá tan đi nhanh chóng, cô thẫn thờ không phải vì tiếc những viên đá mà vì cô nhớ đến mẹ, đến cái cửa sổ, đến những ngôi sao to trên bầu trời thành phố...
Là người nhạy cảm, nhưng cô lại không hay biểu lộ tình cảm của mình mà luôn tỏ ra kín đáo giữa đám đông. Người ngoài nhìn vào tưởng là kiêu kỳ nhưng kì thực cô lại là người rất giàu tình cảm. Cô yêu mến những người đồng đội trong tổ trinh sát mặt đường của mình và cả đơn vị nữa. Khi Nho bị thương vì sức ép của bom, Phương Định đã tiêm và chăm sóc cho Nho hết sức chu đáo. Đặc biệt, Phương Định còn dành tình yêu và niềm cảm phục của mình cho tất cả những người chiến sĩ mà cô gặp hằng đêm trên trọng điểm của con đường vào mặt trận. Cô đã bộc bạch lòng mình: “Thực tình trong suy nghĩ của tôi, những người đẹp nhất, thông minh can đảm và cao thượng nhất là những người mặc quân phục, có ngôi sao trên mũ”.
Phương Định còn là người giàu lòng tự trọng, có tinh thần dũng cảm trong chiến đấu và là người có tinh thần trách nhiệm cao với công việc, không ngại gian khổ hy sinh. Phẩm chất đó của Phương Định đã được thể hiện rõ qua từng cảm giác, ý nghĩa dù chỉ thoáng qua của Phương Định trong một lần phá bom. Mặc dù, đã rất quen với công việc nguy hiểm này, một ngày cô có thể phá đến năm quả bom, nhưng mỗi lần phá bom vẫn là một thử thách với thần kinh, cảm giác của Phương Định. Mỗi lần phá bom Phương Định lại có cảm giác là “Các anh cao xạ” ở trên kia đang dõi theo từng động tác, cử chỉ của cô. Cô hiểu các anh “không thích cái kiểu đi khom khi có thể cứ đàng hoàng mà bước tới”. Và lòng tự trọng đã kích thích lòng dũng cảm của cô giúp cố lấy được tư thế “tôi không sợ nữa. Tôi sẽ không đi khom..”.
Ở bên quả bom, kề sát với cái chết im lìm và bất ngờ, từng cảm giác của cô cũng trở nên sắc nhọn hơn: “Thỉnh thoảng lưỡi xẻng chạm vào quả bom. Một tiếng động sắc đến gai người cứa vào thịt tôi. Tôi rùng mình và bỗng thấy tại sao mình làm quá chậm. Nhanh lên một tí! Vỏ quả bom nóng. Một dấu hiệu chẳng lành”. Sau khi đã đặt mìn cạnh quả bom chạy về nơi ẩn nấp cô căng thẳng chờ quả bom nổ “Liệu mìn có nổ, bom có nổ không? Không thì làm cách nào để châm mìn lần thứ hai?”. Qua sự miêu tả chân thật, Phương Định hiện lên với vẻ đẹp nội tâm phong phú, tâm hồn trong sáng, lãng mạn, sống có lí tưởng và trách nhiệm. Một vẻ đẹp đầy cao thượng.
Cũng như nhiều nhân vật trong những tác phẩm viết về chiến tranh, lãng mạn là nét đẹp của những chàng trai, cô gái trên cung đường Trường Sơn khốc liệt, là chủ nghĩa anh hùng ca cách mạng, là đỉnh cao của một thời kỳ văn học. Mối tình đầy lãng mạn, đầy lý tưởng của Nguyệt, cô gái thanh niên xung phong và Lãm, anh bộ đội lái xe trong Mảnh trăng cuối rừng của Nguyễn Minh Châu hay tấm gương hy sinh của những cô gái thanh niên xung phong trong Khoảng trời – hố bom của Lâm Thị Mỹ Dạ:
“Chuyện kể rằng: em, cô gái mở đường
Ðể cứu con đường đêm ấy khỏi bị thương
Cho đoàn xe kịp giờ ra trận
Em đã lấy tình yêu Tổ quốc
của mình thắp lên ngọn lửa
Ðánh lạc hướng thù. Hứng lấy luồng bom...
Nhiều và còn biết bao nhiêu nữa những tấm gương hy sinh của những cô gái ở Ngã ba Đồng Lộc... đã góp phần cho “Tổ quốc bay lên bát ngát mùa xuân” . Điều cốt lõi làm nên tất cả những vẻ đẹp của họ, để những chàng trai, cô gái, những con người đẹp nhất thế kỷ XX chính bởi họ vẫn luôn hướng về Miền Nam phía trước, bởi trong tim họ luôn có một trái tim – trái tim rực lửa của tình yêu Tổ quốc.
