Một nhóm bác sĩ và nhà khoa học tại Vũ Hán (Trung Quốc) vừa công bố kết quả thử nghiệm loại virus đặc biệt có khả năng giúp cơ thể tự sinh ra tế bào miễn dịch tiêu diệt ung thư đa u tủy. Thành công ban đầu này mở ra cánh cửa mới cho việc điều trị ung thư ngay trong cơ thể mà không cần quy trình phức tạp.
Cách tiếp cận đơn giản
Đa u tủy (multiple myeloma) là một loại ung thư máu xuất hiện khi các tế bào plasma trong tủy xương tăng sinh mất kiểm soát. Bệnh gây ra nhiều vấn đề như thiếu máu, tổn thương xương, suy thận và hệ miễn dịch suy yếu.
Đây là loại ung thư khó chữa, tái phát nhiều lần. Dù một số phương pháp hiện nay như thuốc ức chế proteasome, điều hòa miễn dịch, ghép tế bào gốc, nhưng khi bệnh tiến triển hoặc kháng lại điều trị, lựa chọn rất hạn chế.
Những năm gần đây, liệu pháp tế bào CAR T – một phương pháp lấy tế bào miễn dịch từ chính bệnh nhân, biến đổi chúng trong phòng thí nghiệm để nhận diện và tiêu diệt tế bào ung thư rồi truyền trở lại cơ thể – đã mang đến nhiều hy vọng.
Tuy nhiên, quy trình này rất phức tạp: Cần lấy máu bệnh nhân (gọi là apheresis), nuôi cấy và chỉnh sửa gen trong môi trường an toàn, sau đó truyền lại, kèm theo giai đoạn làm suy giảm miễn dịch để các tế bào mới hoạt động. Toàn bộ quá trình có thể mất nhiều thời gian, tốn kém và không phải ai cũng đủ sức khỏe để vượt qua phác đồ điều trị này.
Để khắc phục những hạn chế đó, nhóm chuyên gia từ Viện Huyết học, Bệnh viện Union, Đại học Khoa học và Công nghệ Hoa Trung (Vũ Hán) đã phát triển một cách tiếp cận mới: Đưa gen tạo CAR T trực tiếp vào cơ thể, gọi là CAR T in vivo.
Thay vì sản xuất tế bào ngoài cơ thể, họ dùng một loại virus đặc biệt mang gen cần thiết và “dẫn đường” cho virus chỉ tìm đến đúng tế bào T – loại tế bào miễn dịch then chốt. Khi vào trong, virus sẽ khiến các tế bào T này tự biến đổi thành “chiến binh CAR T” ngay tại chỗ.
Loại virus được sử dụng mang tên ESO T01, thuộc nhóm lentivirus nhưng đã được chỉnh sửa kỹ. Virus này được bao bọc bằng một lớp “lá chắn” miễn dịch để không bị tiêu diệt ngay, đồng thời được gắn thêm một “nam châm” sinh học giúp nó chỉ gắn vào tế bào T.
Đặc biệt, virus còn được chỉnh sửa để giảm tính gây miễn dịch, tránh kích thích phản ứng quá mức trong cơ thể. Các thử nghiệm trên chuột trước đó cho thấy loại virus này vừa an toàn vừa hiệu quả. Nhóm nghiên cứu đã quyết định tiến hành thử nghiệm lâm sàng giai đoạn 1 với liều thấp nhất để đánh giá độ an toàn và hiệu quả ban đầu.
Thử nghiệm trên 4 bệnh nhân kháng trị
Từ ngày 19/11/2024 - 20/1/2025, 4 bệnh nhân bị đa u tủy ở mức nặng, đã qua ít nhất 2 phác đồ nhưng bệnh vẫn tiến triển, được điều trị tại một bệnh viện ở Vũ Hán. Trong đó, bệnh nhân 1 kháng tới 5 loại thuốc và có nhiều khối u ngoài tủy xương; bệnh nhân 2 từng được ghép tế bào gốc tự thân 2 lần nhưng sau đó lại xuất hiện hai khối cạnh xương; bệnh nhân 3 không đáp ứng với 4 phương pháp điều trị trước đó, khối u lan rộng ngoài tủy; bệnh nhân 4 từng không đáp ứng với một liệu pháp CAR T khác.
Mỗi bệnh nhân được truyền tĩnh mạch một liều duy nhất virus ESO T01, và không ai phải lấy tế bào trước đó hay trải qua giai đoạn giảm bạch cầu. Trước truyền, các bác sĩ tiêm promethazine để hạn chế dị ứng và dùng diclofenac nếu cần để tránh sốt cao.
Sau phản ứng của bệnh nhân đầu tiên, 3 người còn lại được bổ sung thêm 20 mg dexamethasone trước truyền. Sau khi truyền, cả 4 bệnh nhân đều được theo dõi điện tâm đồ 24 giờ và cách ly 48 giờ đầu nhằm bảo đảm an toàn, phòng nguy cơ nhiễm chéo.
Ngay trong ngày truyền, cả 4 bệnh nhân đều có phản ứng viêm cấp tính. Họ rét run, sau khoảng 3 giờ thì sốt kéo dài 6 đến 18 giờ. Ba người bị tụt huyết áp cần dùng thuốc vận mạch, 2 người cần thở oxy. Bệnh nhân 1 có rối loạn ý thức nhẹ và run tay nhưng chụp CT não không thấy bất thường. Sau khi được tiêm dexamethasone 10 mg và globulin miễn dịch, các triệu chứng biến mất trong vòng 48 giờ.
Xét nghiệm cho thấy mức cytokine, protein phản ứng C, ferritin và men gan tăng tạm thời. Hội chứng giải phóng cytokine (CRS) được ghi nhận ở mức độ 3 (nặng) với 3 bệnh nhân và mức độ 1 (nhẹ) với bệnh nhân còn lại. Số lượng tế bào lympho giảm mạnh trong 12 giờ đầu nhưng hồi phục sau 48 giờ.
Từ ngày thứ 8 đến 12, cả 4 người lại sốt nhẹ từ 1 đến 4 ngày, trùng với đợt tăng thứ 2 của các cytokine IL 6 và IL 10. Bệnh nhân 4 có gánh nặng khối u cao nhất trong dịch não tủy, xuất hiện hội chứng thần kinh liên quan tế bào miễn dịch (ICANS) mức độ nhẹ vào ngày thứ 8 và được kiểm soát bằng thuốc corticoid.
Một số tác dụng phụ về máu như giảm bạch cầu, giảm tiểu cầu xuất hiện nhưng đều hồi phục. Hai bệnh nhân bị viêm phổi trong vòng 28 ngày và được khống chế bằng kháng sinh.
Các xét nghiệm tìm virus trong nước tiểu, nước bọt và dịch não tủy đều âm tính. Lượng virus trong máu đạt đỉnh trong 12 giờ đầu và gần như biến mất sau 48 giờ. Đáng chú ý, cả 4 bệnh nhân đã tham gia nghiên cứu, với kết quả cho thấy khối u giảm rõ rệt, nhiều chỉ số trở về bình thường.
Triển vọng trong tương lai
Tính đến ngày 1/4, cả 4 bệnh nhân đã hoàn tất theo dõi 2 tháng, trong đó 2 người đã theo dõi đủ 3 tháng. Kết quả cho thấy: Bệnh nhân 1 đạt đáp ứng hoàn toàn, các khối u trong và ngoài tủy biến mất sau 2 tháng; bệnh nhân 2 đạt đáp ứng hoàn toàn chỉ sau 28 ngày; Bệnh nhân 3 và 4 đạt đáp ứng một phần, khối u thu nhỏ rõ rệt, tủy xương âm tính với tế bào ung thư sau 28 ngày.
Các xét nghiệm cho thấy nồng độ protein và chuỗi nhẹ trong máu trở về mức bình thường hoặc tiếp tục giảm. Tế bào CAR T xuất hiện trong máu từ ngày thứ 4 - 8, đạt đỉnh vào ngày thứ 10 - 17 và được phát hiện cả trong tủy, mô khối u, dịch màng phổi và dịch não tủy.
Phân tích chi tiết cho thấy các tế bào CAR T ở bệnh nhân 1 có đặc điểm nhớ lâu, bệnh nhân 2 và 4 có nhiều dạng non và nhớ lâu, trong khi bệnh nhân 3 có nhiều tế bào già, trùng khớp với việc các tế bào này phát triển kém hơn.
Các nhà khoa học cho biết, khi phân tích mẫu máu của bệnh nhân số 1, họ nhận thấy một tỷ lệ lớn tế bào CAR T mang đặc điểm gọi là “tế bào nhớ trung tâm”. Nghĩa là, sau khi được “huấn luyện” bởi liệu pháp mới, một phần trong đội quân tế bào T không chỉ biết tấn công ung thư ngay lập tức mà còn lưu giữ ký ức về kẻ thù.
Những tế bào đặc biệt này giống như những người lính tinh nhuệ được huấn luyện kỹ lưỡng, sau khi hoàn thành nhiệm vụ vẫn ở lại trong cơ thể, âm thầm tuần tra. Chúng có thể tồn tại nhiều năm, ghi nhớ “diện mạo” của tế bào ung thư, để nếu bệnh quay trở lại, chúng sẽ nhận ra ngay và phản công nhanh chóng mà không cần phải “huấn luyện” lại từ đầu.
Việc xuất hiện nhiều tế bào nhớ lâu ở bệnh nhân số 1 là một tín hiệu rất đáng mừng, vì điều đó đồng nghĩa với khả năng kéo dài thời gian lui bệnh. Nhóm nghiên cứu nhận định, việc dùng virus để biến đổi tế bào T ngay trong cơ thể có thể giúp giảm thời gian điều trị, chi phí và tăng khả năng tiếp cận cho người bệnh.
Tuy nhiên, họ cũng nhấn mạnh cần có thêm nghiên cứu với số lượng bệnh nhân lớn hơn, thời gian theo dõi lâu hơn và thiết kế thử nghiệm đối chứng để khẳng định chắc chắn hiệu quả và độ an toàn. Mặc dù vậy, kết quả ban đầu đã mở ra một hướng đi mới trong điều trị ung thư máu, đặc biệt cho những người bệnh không còn lựa chọn nào khác.
Một điểm nổi bật trong nghiên cứu này là virus ESO T01 được lập trình để nhận diện BCMA - một loại protein có mặt rất nhiều trên bề mặt tế bào ung thư đa u tủy, nhưng hầu như không xuất hiện trên tế bào bình thường. Chính nhờ tính đặc hiệu đó mà các tế bào T sau khi được “huấn luyện” bởi virus có thể tấn công chính xác vào tế bào ung thư, giảm nguy cơ ảnh hưởng đến mô khỏe mạnh. BCMA từ lâu đã được coi là mục tiêu quan trọng trong điều trị đa u tủy, nhưng việc khai thác nó sao cho an toàn luôn là thách thức. Một lợi thế lớn khác của phương pháp này là bỏ qua quy trình lấy tế bào T từ bệnh nhân, vốn đòi hỏi thiết bị hiện đại và thời gian chờ đợi dài vốn gây tốn kém và ảnh hưởng tiêu cực tới sức khỏe.
