Đề thi môn Lịch sử theo hướng đánh giá năng lực, phẩm chất học sinh

Xã hội, những nhà giáo tâm huyết và cả học sinh, phụ huynh đã chờ đợi điều này từ lâu và giờ đây rất phấn khởi vì lần này Bộ GD&ĐTquyết tâm rất cao và quyết tâm đó đang dần đi vào thực tiễn.

Thực tế từ trước đến nay trong mục tiêu của mỗi bài học đều bao gồm đầy đủ yêu cầu về kiến thức, kĩ năng, thái độ, nhưng trong quá trình dạy - học giáo viên chỉ chú trọng mục tiêu về kiến thức vì thi cử chủ yếu thiên về kiểm tra kiến thức sách vở, hàn lâm, không chú ý đến kiểm tra, đánh giá năng lực của học sinh, không kiểm tra xem các em đã đạt  được kĩ năng gì trong quá trình học tập cũng như năng lực ứng dụng những kiến thức đã học vào thực tiễn cuộc sống ra sao. 

Học sinh cũng không có cơ hội được bày tỏ chính kiến, quan điểm, tình cảm cũng như thái độ của mình trước những vấn đề nảy sinh trong học tập cũng như trong cuộc sống thực tiễn. Cách kiểm tra đánh giá như vậy kéo dài ảnh hưởng không nhỏ đến cách dạy, cách học và chất lượng giáo dục. 

Vì vậy phương án đổi mới kiểm tra đánh giá chú trọng đến năng lực của học sinh mà bộ đang triển khai sẽ là bước đột phá để khắc phục những hạn chế này. Đồng thời sẽ giúp cho việc dạy học gắn với cuộc sống thực tiễn hơn.

Một trong những phương án đổi mới kiểm tra, đánh giá đang được quan tâm đó là : thay đổi dần cách thức kiểm tra theo hướng “đóng” (chỉ quan tâm đến kiến thức trong sách giáo khoa, đòi hỏi học sinh nắm vững kiến thức sách vở) như trước đây sang cách thức ra đề kiểm tra, đánh giá theo hướng “mở” (chú ý nhiều hơn đến kiểm tra, đánh giá năng lực của học sinh).

Theo hướng này ngoài những định hướng chung, mỗi bộ môn cũng sẽ có những nét đặc thù riêng, vì mỗi môn học có những mục tiêu khác nhau, ngoài kiến thức chuyên môn sẽ hình thành cho học sinh những kĩ năng, năng lực riêng theo ưu thế của bộ môn. 

Ví dụ môn Toán sẽ hình thành kĩ năng tính toán nhanh, tư duy lô gic nhạy bén, môn Văn cho các em năng lực sử dụng ngôn ngữ, năng lực viết, sự trong sáng, nhạy cảm trong tâm hồn, môn Giáo dục công dân cho các em những kĩ năng sống, những cách xử lí tình huống, môn Vật lý, Kĩ thuật cho các em những kĩ năng ứng phó với nhiều vấn đề kĩ thuật nảy sinh trong cuộc sống ….

Môn Lịch sử hình thành cho các em tình cảm đối với quê hương đất nước, lòng tự hào dân tộc, cho các em những bài học trong cuộc sống, có thế giới quan,  nhân sinh quan đúng đắn…

Như vậy phần câu hỏi “mở” của mỗi bộ môn cũng sẽ phải chú ý đến ưu thế, đặc thù riêng của từng môn.

Đối với môn Lịch sử có thể đưa ra phương án như sau:

Phần thứ nhất : Kiểm tra hiểu biết lịch sử của học sinh (“đóng” ) vẫn phải có, vì theo quy luật nhận thức thì bao giờ cũng phải đi từ biết mới đến hiểu, mà có hiểu thì mới vận dụng được. Phần này có hai mức độ:

- Mức độ biết: Kiểm tra kiến thức cơ bản về lịch sử trong chương trình, SGK nhưng tránh kiểm tra ghi nhớ máy móc quá nhiều sự kiện, ngày tháng, con số… Mức độ này nên tập trung vào những phần trọng tâm cơ bản.  

Chẳng hạn: phần lịch sử thế giới là những sự kiện lịch sử có tác động sâu sắc đến thế giới và khu vực như: những cuộc phát kiến địa lí, chiến tranh thế giới thứ nhất, thứ hai. Khủng hoảng kinh tế thế giới 1929 -1933, sự ra đòi chủ nghĩa phát xít, Cách mạng tháng Mười Nga, chủ nghĩa xã hội ở Liên Xô, cách mạng khoa học kĩ thuật ở Mĩ, khủng hoảng dầu mỏ năm 1973, Liên Xô sụp đổ, Chiến tranh lạnh…..

Lịch sử của các quốc gia trên thế giới chỉ nên tập trung vào những đóng góp của quốc gia đó cho văn minh nhân loại, hoặc một vài điểm mang tính truyền thống, bản sắc riêng của từng quốc gia. 

Phần lịch sử dân tộc chỉ nên tập trung vào những mốc trọng đại như: Sự thành lập Đảng, Cách mạng tháng Tám năm 1945, những sự kiện lịch sử ở mốc năm 1954, 1975, 1986… những trận đánh lớn mạng tầm vóc và ý nghĩa quyết định… những thành tựu cơ bản về kinh tế, chính trị, những  nét văn hóa riêng độc đáo, bản sắc, những gì thuộc về truyền thống tốt đẹp của dân tộc…

- Mức độ hiểu: Kiểm tra hiểu biết lịch sử của HS. Ở mức độ này đòi hỏi học sinh phải hiểu bản chất sự kiện, hiện tượng (phần kiến thức trọng tâm cơ bản như đã đề cập ở trên), trên cơ sở đó biết khái quát, xâu chuỗi các sự kiện lịch sử, lý giải được mối quan hệ giữa sự này với sự kiện khác (học lịch sử không chỉ một sự kiện đơn lẻ mà là chuỗi các sự kiện có mối quan hệ, ảnh hưởng, tác động với nhau)

Ví dụ như câu hỏi: Cho biết chủ trương mới của Đảng Cộng sản Đông Dương trong thời kì 1936 -1939. Tại sao Đảng lại đề  ra chủ trương mới đó?       

Với câu hỏi này yêu cầu HS trên cơ sở có những hiểu biết về chủ trương mới của Đảng Cộng sản Đông Dương trong thời kì 1936 -1939, qua đó phải lý giải được do hoàn cảnh thế giới và trong nước có những thay đổi mới đã tác động, ảnh hưởng đến cách mạng nước ta và đặt ra yêu cầu Đảng ta phải có những chủ trương mới phù hợp với sự thay đổi đó. 

Như vậy, thay vì kiểm tra việc học thuộc lòng và nhớ các sự kiện lịch sử như: nhớ nguyên nhân, diễn biến, ngày tháng, số liệu cụ thể... câu hỏi sẽ tập trung vào khả năng hiểu biết lịch sử của HS và thông qua những hiểu biết đó yêu cầu HS phát hiện những mối quan hệ của sự kiện lịch sử này đối với các sự kiện lịch sử khác, để từ đó hiểu sâu sắc hơn về sự kiện lịch sử được học.

Phần thứ hai: kiểm tra năng lực, phẩm chất của học sinh (theo hướng mở, tích hợp, liên môn, gắn với các vấn đề thực tiễn). Đòi hỏi trên cơ sở hiểu bản chất sự kiện, hiện tượng lịch sử, yêu cầu HS đánh giá nhận xét, bày tỏ những chính kiến, quan điểm, thái độ về các vấn đề lịch sử, biết liên hệ với thực tiễn và vận dụng những kiến thức lịch sử giải quyết những vấn đề trong cuộc sống thực tiễn, biết rút ra những bài học kinh nghiệm.

Câu hỏi mở có nhiều loại khác nhau:

1. Cho phép học sinh được lựa chọn những kiến thức lịch sử yêu thích nhất trong một giai đoạn lịch sử, một chuỗi các sự kiện được học để trả lời.

Ví dụ: Trong các tổ chức quốc tế và khu vực hình thành sau Chiến tranh thế giới thứ hai em thích nhất tổ chức nào? Cho biết những hiểu biết của em về tổ chức đó? Sự giúp đỡ của tổ chức này đối với Việt Nam.

Ví dụ: Hãy chọn một sự kiện trong diễn biến chiến tranh thế giới thứ hai có tác động đến cách mạng Việt Nam, và làm rõ sự tác động ấy?

2. Có thể đưa ra một sự kiện hiện tượng lịch sử, sau đó yêu cầu học sinh nhận xét, đánh giá, bày tỏ quan điểm, rút ra bài học kinh nghiệm trong thực tiễn.

Ví dụ: Cuộc cách mạng khoa học - kĩ  thuật hiện nay đã và đang có những tác động như thế nào đối với cuộc sống của con người ? Trước những tác động đó Việt Nam cần chú ý những vấn đề gì trong phát triển kinh tế, xã hội?

3. Các câu hỏi yêu cầu học sinh phải căn cứ vào kiến thức tổng hợp về một thời kì lịch sử để trả lời.

Ví dụ: Trong sách giáo khoa  Lịch sử lớp 8, Nhà xuất bản Giáo dục Việt Nam năm 2012 (trang 121) nói về cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp xâm lược của nhân dân Việt Nam, có nêu khẩu hiệu:

                                    “Dập dìu trống đánh cờ xiêu,

                                 Phen này quyết đánh cả Triều lẫn Tây”

Khẩu hiệu trên cho thấy sự thay đổi gì về  mục tiêu đấu tranh trong quá trình kháng chiến chống thực dân Pháp của nhân dân Việt Nam? Sự thay đổi bắt đầu từ khi nào? Tại sao có sự thay đổi đó?

Trong kì thi tốt nghiệp THPT, tuyển sinh đại học, cao đẳng năm nay theo chúng tôi thấy cần phải thay đổi theo hướng chuyển dần sang đề thi có phần kiểm tra, đánh giá năng lực, phẩm chất của HS. 

Tuy nhiên, theo chúng tôi năm nay vẫn nên cho phần “mở” một số điểm vừa phải để học sinh làm quen dần và có thể tăng độ “mở” ở những năm tiếp theo.

Kết luận: Theo chúng tôi việc đổi mới ra đề thi theo hướng đánh giá năng lực, phẩm chất của học sinh dưới dạng đề “mở” không nên chỉ là chủ trương mà cần thiết phải được thực hiện ngay trong những kì thi của năm 2014, để tạo ra những bước đột phá  trong nhận thức, có như vậy mới tác động trở lại làm thay đổi dần cách  dạy, cách học bộ môn lịch sử ở trường phổ thông hiện nay.