Mới đây, Bảo tàng Hà Nội phối hợp với Bảo tàng Lịch sử Tự nhiên Hoa Kỳ tổ chức hội thảo, tập huấn “Nâng cao năng lực về bảo quản các bộ sưu tập ảnh”. PGS.TS Nguyễn Văn Huy, nguyên Giám đốc Bảo tàng Dân tộc học cho rằng, nhận thức việc bảo quản tư liệu ảnh trong cộng đồng còn nhiều hạn chế, nó gióng lên hồi chuông phải có những hành động thiết thực, đừng để thành bài học xót xa...
Nguy cơ mất mát ký ức
Để đưa ra cảnh báo đó, PGS.TS Nguyễn Văn Huy vừa cùng nhóm dự án “Lưu giữ và bảo quản ký ức cho các gia đình liệt sĩ tại làng Nhiếp ảnh Lai Xá” thực hiện việc nghiên cứu, kiểm kê di sản ký ức và di sản vật chất, đặc biệt là di sản ảnh của các liệt sĩ tại làng Nhiếp ảnh Lai Xá (Hà Nội) (giai đoạn 1). Nhóm đã đến 44 gia đình liệt sĩ để gặp gỡ từng thân nhân, lắng nghe từng câu chuyện và kiểm kê, đánh giá từng bức ảnh, từng tư liệu liên quan.
“Giai đoạn 1 của dự án cho chúng tôi thấy bài học xót xa. Lai Xá, một làng nghề nhiếp ảnh danh tiếng, lại đang đứng trước nguy cơ mất mát ký ức. Ảnh gia đình, ảnh liệt sĩ đã thất thoát quá nhiều. Rất nhiều gia đình chỉ còn một vài bức ảnh, nhiều ảnh phải phục chế lại. Có một thực tế đau lòng là ba gia đình liệt sĩ chúng tôi gặp nay đã không còn một tấm ảnh thờ, họ thờ liệt sĩ bằng Bằng Tổ quốc ghi công”, ông Huy chia sẻ.
Theo ông Huy, có nhiều nguyên nhân dẫn đến tình trạng đó, như chiến tranh, thiên tai, cuộc sống vất vả, nhà cửa ẩm thấp... Trong khi cách thức bảo quản tư liệu, nhất là ảnh tại cộng đồng không được chú ý đúng mức, hoàn toàn tự phát, giữ gìn theo bản năng. “Nhưng có lẽ, nguyên nhân sâu xa nhất lại đến từ nhận thức. Nhiều người nghĩ rằng, tấm ảnh gốc bị hỏng, chỉ cần phóng to in lại hoặc vẽ truyền thần là đủ, không cần giữ nữa. Họ không biết rằng, tấm ảnh gốc ấy mang trong mình cả linh hồn của một thời đại, là vật chứng lịch sử độc nhất, không gì thay thế được.
Vậy nên, câu chuyện ở Lai Xá không phải là cá biệt. Nó buộc chúng ta phải suy nghĩ sâu sắc hơn về sứ mệnh của mình, về mối liên hệ sống còn giữa công tác bảo tồn tại bảo tàng với sự tồn vong của di sản ngay tại cộng đồng. Thực trạng đó gióng lên hồi chuông cấp bách không chỉ ở Lai Xá mà còn ở khắp mọi nơi”, ông Huy nhấn mạnh.
Ông Nguyễn Văn Thắng, Giám đốc Bảo tàng Nhiếp ảnh Lai Xá cũng chia sẻ, dù nhiều người Lai Xá có kinh nghiệm về bảo quản (chủ yếu là thợ ảnh), song họ lại chưa thấy được tầm quan trọng và giá trị mang tính nâng tầm di sản văn hóa của hiện vật. Ông Thắng cho rằng, cần phải tuyên truyền để cộng đồng chuyển đổi nhận thức, thấy được việc lưu trữ, bảo quản tư liệu, nhất là tư liệu ảnh rất quan trọng ngay trong mỗi gia đình nói riêng và bảo tàng nói chung. Công tác đó phải được thực hiện thường xuyên, có sự hướng dẫn, tập huấn của các chuyên gia cho các bạn trẻ để sau đó họ hướng dẫn lại ông bà cha mẹ, biến chúng thành công việc hàng ngày.
“Chúng ta cần cố gắng làm tốt công tác tuyên truyền trước khi chưa quá muộn. Đồng thời, chúng tôi mong muốn Nhà nước quan tâm, thúc đẩy việc này trở thành phong trào để người dân sớm chuyển đổi nhận thức, nhất là trong thế hệ trẻ thì mới bền vững lâu dài”, ông Thắng bày tỏ.
Bảo tàng - ngôi nhà an toàn của ký ức
Đối với các bảo tàng, đơn vị lưu trữ, dù luôn quan tâm đến công tác bảo quản, đầu tư nhà kho, trang thiết bị, phương tiện bảo quản hồ sơ, tài liệu…, song hiện một số trang thiết bị đã lạc hậu; nhân lực mỏng, chưa được đào tạo chuyên sâu; một số ảnh, tài liệu cũ xuống cấp do quá trình lưu trữ trước đây chưa đạt yêu cầu; kinh phí dành cho phục chế và nâng cấp kho bảo quản còn thiếu…
Bà Trần Việt Hoa - Giám đốc Trung tâm Lưu trữ quốc gia 3 cho biết, trung tâm có khối tài liệu ảnh khá lớn và quý giá khi quản lý tài liệu lưu trữ từ 1945 đến nay, khoảng 2.000 ảnh và ảnh của NSNA Nguyễn Bá Khoản cần được bảo quản chuyên sâu. “Tài liệu ảnh rất quan trọng nhưng cách thức từ sưu tầm đến quản lý, khai thác phát huy sử dụng tại các bảo tàng, cơ quan lưu trữ chưa được tiến hành bài bản. Nhiệm vụ chuyên môn này cần được quan tâm, nhất là công tác đào tạo, tập huấn chuyên sâu. Cùng với đó, các cơ quan, cán bộ bảo quản nên là những đơn vị, cá nhân tiên phong giúp cộng đồng nâng cao nhận thức về bảo quản tư liệu ngay tại gia đình”, bà Hoa nói.
PGS.TS Nguyễn Văn Huy thì cho rằng, cần tạo ra hệ sinh thái Bảo tàng - Cộng đồng bền vững. Làm tốt công tác bảo tồn chuyên nghiệp trong chính ngôi nhà của mình (bảo tàng), thể hiện được năng lực và sự trân trọng đối với di sản, các đơn vị sẽ xây dựng được niềm tin cho cộng đồng. Khi đó, cộng đồng sẽ tìm đến, mang những tấm ảnh, kỷ vật quý giá nhất của gia đình tới, nhờ bảo tàng tư vấn bảo quản, và quan trọng hơn là cho phép scan, số hóa để lưu giữ một bản sao an toàn tại bảo tàng.
Theo ông Huy, đây chính là cơ hội vô giá để bảo tàng và các trung tâm lưu trữ làm giàu thêm kho di sản quốc gia từ nguồn tư liệu vô tận trong nhân dân. Và ngược lại, dòng chảy ấy sẽ quay về để nuôi dưỡng chính cộng đồng.
“Chính vì tầm nhìn đó, lớp tập huấn thuộc giai đoạn 2 của dự án có ý nghĩa vô cùng lớn lao, giúp nâng cao năng lực bảo quản ảnh ở các bảo tàng, các trung tâm lưu trữ. Đây là cơ hội quý báu để chúng ta học hỏi kiến thức, kinh nghiệm quốc tế từ chuyên gia và đồng nghiệp”, ông Huy nhấn mạnh.
Trong khuôn khổ lớp tập huấn, bà Barbara, chuyên gia bảo quản ảnh với gần 40 năm kinh nghiệm đến từ Bảo tàng Lịch sử Tự nhiên Hoa Kỳ có những bài giảng về các phương pháp quản lý bộ sưu tập, xây dựng hệ thống kho cơ sở để bảo quản và quản lý bộ sưu tập ảnh cũng như hướng dẫn làm kính lọc phân cực để nhận dạng phim âm bản, làm hộp đựng ảnh… cho học viên đến từ các bảo tàng: Mỹ thuật, Lịch sử, Dân tộc học, Văn hóa các dân tộc, Công an, Mặt trận Tổ quốc, Trung tâm Lưu trữ 3, Viện Bảo tồn Di tích và bảo tàng các tỉnh: Ninh Bình, Quảng Ninh, Hưng Yên, Hải Phòng…
Cùng với đó, Thạc sĩ Lê Chí Công, cán bộ bảo quản Bảo tàng Hà Nội, chia sẻ về những điều anh học tập được sau 6 tháng thực tập về bảo quản giấy và ảnh tại Bảo tàng Lịch sử Tự nhiên Hoa Kỳ do chính “cô giáo” Barbara hướng dẫn. Anh đặc biệt ấn tượng trước sự tỉ mỉ và chuyên nghiệp: Phòng lab rất đơn giản, dễ sử dụng; phương pháp làm hộp bảo quản từ giấy không axit rất hiệu quả. Cùng với đó, anh nhận ra, người Việt có đôi bàn tay nhỏ nhắn, linh hoạt (nhất là với phụ nữ) nên nếu được đào tạo bài bản, chuyên nghiệp thì chắc chắn sẽ xuất khẩu được lao động chất xám từ nghề bảo quản chứ không phải cứ đi học tập mãi. “Người Việt Nam có năng khiếu làm nghề thủ công và AI không thể tham gia vào sửa chữa hiện vật. Vậy nên, nghề bảo quản sẽ phát triển trong tương lai khi mỗi người luôn tự tin về chuyên môn và có ước mơ vươn tới”, anh Công nói.
Sau khóa tập huấn, ThS Điền Thị Hạnh - Phó Trưởng phòng Nghiên cứu, Tư liệu và Đào tạo, Viện Bảo tồn di tích, cho biết chị cùng đồng nghiệp được tiếp cận với những nguyên tắc bảo quản theo tiêu chuẩn quốc tế, như phương pháp quản lý các bộ sưu tập, giám sát môi trường bảo quản, công tác chuẩn bị ứng phó với các thảm họa, đặc biệt là phương pháp sử dụng các vật liệu free axit để tạo ra cặp/hộp bảo quản tài liệu, hiện vật. Chị thấy đây là phương pháp bảo quản rất hữu ích, và dễ dàng áp dụng cho tất cả các cơ quan có chức năng lưu trữ. Việc tạo ra các cặp/hộp bảo quản là biện pháp kỹ thuật nhằm thiết lập một vi môi trường ổn định và an toàn cho tài liệu, giúp cách ly hiện vật khỏi các tác nhân gây hại từ bên ngoài, như: Ánh sáng, khói bụi, côn trùng và sự thay đổi nhiệt độ, độ ẩm không khí… Đồng thời, những nguyên vật liệu để tạo ra chúng có thể dễ dàng tìm kiếm ở Việt Nam, giá thành không quá cao và các cán bộ bảo quản sau khi được tập huấn đều có thể làm được.
“Tôi mong muốn Bảo tàng Hà Nội sẽ có thêm nhiều cơ hội hợp tác quốc tế tương tự để chúng tôi được tiếp cận sâu hơn với công nghệ, kỹ thuật và vật liệu bảo quản từ nước ngoài. Đồng thời, những lớp tập huấn như này sẽ được bảo tàng tổ chức thường xuyên, liên tục, chuyên sâu và mở rộng hơn nữa, để cán bộ làm công tác bảo quản tại các cơ quan đơn vị trong cả nước có cơ hội học hỏi, nâng cao năng lực và trình độ chuyên môn”, chị Hạnh chia sẻ.
Chị Nguyễn Thị Thu Sang, cán bộ Bảo tàng Mặt trận Tổ quốc Việt Nam, chia sẻ bản thân được hiểu rõ hơn về nguyên lý bảo quản phòng ngừa, trong đó việc kiểm soát môi trường có vai trò quan trọng hơn cả việc phục chế. Chị được hướng dẫn chi tiết cách sử dụng vật liệu lưu trữ chuyên dụng và cách sắp xếp, đánh số hiện vật sao cho thuận tiện tra cứu nhưng vẫn đảm bảo an toàn.
Đối với hiện vật ảnh, chị học được quy trình xử lý, vệ sinh và lưu trữ từng loại (ảnh bạc, ảnh màu, phim âm bản...) bằng phương pháp nhẹ nhàng, đúng kỹ thuật để tránh làm hư hại bề mặt. Ngoài ra, bà Barbara cũng chia sẻ nhiều kinh nghiệm về số hóa và lưu trữ dữ liệu ảnh số, giúp kéo dài tuổi thọ thông tin hình ảnh và thuận lợi cho công tác trưng bày, nghiên cứu…Qua đó, chị nhận thấy công tác bảo quản không chỉ là kỹ thuật, mà còn là trách nhiệm gìn giữ ký ức lịch sử, góp phần quan trọng trong việc phát huy giá trị của di sản văn hóa dân tộc.
Theo chị Sang, những khóa tập huấn về bảo quản hiện vật mang lại nhiều lợi ích thiết thực cho đội ngũ cán bộ làm công tác bảo quản. Tuy nhiên, số lớp tập huấn với chuyên gia nước ngoài còn rất ít, chưa chuyên sâu và chưa được triển khai trên phạm vi cả nước.
“Tôi mong được học thêm về các phương pháp phục chế hiện vật, kỹ thuật xử lý hiện vật ảnh cũ, màu sắc phai, phim âm bản...; có thêm các chuyến tham quan, trao đổi trực tiếp với các bảo tàng lớn trong nước và quốc tế; kết nối chuyên gia, đồng nghiệp trong lĩnh vực bảo quản để chia sẻ kiến thức, giải pháp và hỗ trợ khi gặp khó khăn với hiện vật…”, chị Sang bày tỏ.
