Ngày nay, nhiều người sợ Tết chứ không còn náo nức. Tâm lý thay đổi vì nhiều nguyên do. Nhưng hãy gác lại bộn bề để biết về Tết xưa – những năm đầu thế kỷ 20 qua góc nhìn của các học giả Pháp – Việt.
Tái hiện Tết xưa
Lần đầu tiên, những bài viết đặc sắc về Tết cổ truyền đăng trên tạp chí Đông Dương - tạp chí tiếng Việt đầu tiên xuất bản tại Hà Nội từ năm 1913 - 1919 được tập hợp và giới thiệu tới độc giả qua cuốn sách “Tết Việt Nam xưa”.
Đối với giới nghiên cứu văn hóa Việt Nam cận đại, tạp chí Đông Dương là cái tên mang nhiều ý nghĩa, bởi ở đó có sự xuất hiện nhiều cây bút tầm cỡ Đông Dương và quốc tế. Đây là một tài liệu quý cho nghiên cứu lịch sử và văn hóa Việt Nam.
Các bài viết được tập hợp xoay quanh những nghi lễ, phong tục, thú chơi mang đậm bản sắc Việt, vốn là những tư liệu rất khó sưu tầm được PGS.TS Nguyễn Mạnh Hùng - Viện Nghiên cứu Việt Nam học lưu giữ trong nhiều năm qua.
Gói trong gần 200 trang, sách “Tết Việt Nam xưa” được chia thành ba phần chính: Nghi lễ Tết, Phong tục Tết và Thú chơi Tết. Đặc biệt, các bài viết được minh họa bằng hơn 50 bức tranh sống động, thể hiện cho sự linh thiêng cũng như mỹ tục văn hóa Việt.
Phần “Nghi lễ Tết” là những bài viết về các chủ đề: Tết và thờ cúng gia tiên, Ông Tam Đa, Lễ nghinh xuân ở Huế, Đại lễ Nam Giao, Lễ tế Đất Trời tại Kinh đô Huế, Lịch của người An Nam và Tâm lý ngày Tết.
Phong tục Tết hiện lên đầy màu sắc trong phần 2 với: Lá thư đêm Giao thừa, Tết ở làng quê qua góc nhìn của nhà văn Pháp Jean Marquet, Tết qua cái nhìn của một người An Nam, Tết qua câu chuyện của những du khách và nhà truyền giáo người Âu (thế kỷ 17 và 18), Tết Việt Nam trong mắt sử gia Georges Pisier.
Phần 3 là thú chơi Tết xoay quanh các chủ đề: Hoa thủy tiên trong ngày Tết, Đối liễn, Phúc và Thọ, Nguồn gốc và ý nghĩa của tranh dân gian ngày Tết, Hội Lim…
Phần mở đầu cuốn sách giới thiệu bài nghiên cứu sâu sắc, cũng là góc nhìn tổng quan về Tết cổ truyền Việt Nam của học giả Nguyễn Văn Huyên. Ông lý giải và giới thiệu rất rõ ràng, chi tiết và sinh động về Tết cổ truyền bằng lối viết hấp dẫn, hóm hỉnh.
Cuốn sách còn bao gồm những bài viết về Tết qua góc nhìn của một số nhà văn, du khách, học giả người Pháp và quốc tế đầu thế kỷ 20. Người nước ngoài đến Việt Nam với cái nhìn mới mẻ, lạ lẫm, đôi khi là sai lầm, giống như sự tưởng tượng xa lạ về một bộ tộc. Tuy nhiên, qua những góc nhìn từ người ngoài, những hình dung lạ lẫm hiện ra thú vị, rất riêng của ngày Tết cổ truyền mà chính người Việt không nhận ra.
Tết ngọt ngào qua góc nhìn người Pháp
Từ những năm đầu thế kỷ 20, học giả Nguyễn Văn Huyên đã khẳng định tính thiêng liêng của Tết. Từ việc chuẩn bị cho ngày Tết đến lễ cúng thần ông Táo, đặc biệt ý nghĩa trong thời khắc giao thừa.
Cũng bởi ý nghĩa thiêng liêng của Tết, học giả cho rằng, Tết vẫn tồn tại mãi mãi với chúng ta, bất chấp sự khắc nghiệt của thời đại và sự đóng góp ít nhiều rời rạc của những quan niệm mới về đạo đức hay về những phản xạ tâm lý mới.
Nhà văn hóa Phạm Quỳnh có bài viết thú vị “Tâm lý ngày Tết” lý giải ý nghĩa diệu kỳ, thiêng liêng của Tết. Ông cho rằng, Tết là sự náo nức vô cùng của những người dân An Nam.
Một trong những điểm thú vị nhất của Tết xưa là những bài viết về các nghi lễ Tết gần như không còn, hoặc mới được phục dựng. Lễ nghinh xuân ở Huế chẳng hạn, nhưng ít ai biết đó là lễ cầu khấn các thần nông nghiệp để xin họ bảo vệ đất đai trồng trọt, mang lại sự phì nhiêu và vụ mùa bội thu.
Nhà văn hoá Phạm Quỳnh cũng viết về Đại lễ Nam Giao. Ông đánh giá đó là buổi lễ gây ấn tượng mạnh, thu hút sự tò mò của người dân. Nhưng qua bài viết, người nay mới thấy rằng, dù người xưa cũng tò mò nhưng ít người biết đến ý nghĩa sâu xa cũng như quan niệm tâm linh của vua quan triều đình Huế.
Lễ tế Đất Trời tại Kinh đô Huế qua góc nhìn của học giả người Pháp là Paul Boudet cũng rất chi tiết về những ý nghĩa và từng nghi thức. Paul Boudet được biết đến với vai trò nhà nghiên cứu Đông Phương lỗi lạc. Ông được bổ nhiệm làm Giám đốc Lưu trữ và Thư viện tại Phủ Toàn quyền Đông Dương.
Sống và làm việc nhiều năm ở Đông Dương, nhà văn Pháp Jean Marquet có bài viết thú vị - Tết ở làng quê.
“Thật ngọt ngào biết bao khi thấy trước được những bữa tiệc linh đình, những cuộc nhậu nhẹt, những ván bài, những trận chọi gà, là những lời chúc thân tình mà những ngày Tết sẽ lan tỏa trên các gia đình ở phương nam thái bình!”. Nhà văn Jean Marquet mở đầu ấn tượng, rồi tiếp tục kể câu chuyện về nhân vật Minh và những người xung quanh đã chuẩn bị cho ngày Tết, đón Tết và chơi Tết theo một cách riêng rất Việt Nam.
Năm nay, không gian dành cho sách Tết khá đặc sắc với những bài viết chủ yếu được tập hợp bởi các học giả đầu những năm thế kỷ 20. Ngày xuân xem sách Tết là truyền thống lâu đời của người Việt nhưng bị gián đoạn vào những năm 1950. Những năm gần đây, các nhà xuất bản nỗ lực phục hồi dòng sách này.
Những cuốn sách vừa ra mắt công chúng như: Nhâm nhi Tết, Đúng là Tết, Tuổi thơ Xuân, Tết xưa thơ bé… được đầu tư chỉn chu về nội dung lẫn hình thức trở thành những giai phẩm xuân đặc sắc, góp phần đa dạng hoá thị trường sách Việt.
