Tôi biết Phạm Quang Long khi anh làm nghiên cứu sinh ở Đại học Tổng hợp Quốc gia Leningrad mang tên AA Zhdanov. Khi ấy, tôi bên Đại học Sư phạm Quốc gia mang tên Herzen.
Tôi mới chỉ biết vậy thôi. Rồi sau, tôi biết thêm anh làm Hiệu trưởng Trường Khoa học Xã hội và Nhân văn (Đại học Quốc gia Hà Nội), Giám đốc Sở Văn hóa Hà Nội. Có một vài lần anh tham gia Hội đồng thẩm định sách giáo khoa với chúng tôi.
Điều ngạc nhiên nhất với tôi là anh được đào tạo tiến sĩ, thành chuyên gia nghiên cứu mà sau anh lại làm quản lý, một công việc khó và phức tạp vốn không dành cho người làm khoa học văn chương. Khi nghỉ hưu, anh bắt đầu viết văn. Tư duy khoa học, tư duy quản lý khác hẳn tư duy của nhà văn. Ấy vậy mà anh có sự thành công đáng ngạc nhiên.
Một loạt tác phẩm văn chương nối tiếp nhau ra đời, gây tiếng vang trong dư luận, được bạn đọc chú ý, trong đó có tới 5 cuốn tiểu thuyết: “Bạn bè một thuở” (2017), “Cuộc cờ” (2018), “Chuyện làng” (2020), “Mùa rươi” (2022) và “Chuyện phố” (2024). Ngoài ra, anh còn viết kịch bản sân khấu với tập “Nợ non sông” (2014) và tác phẩm văn xuôi phi hư cấu “Lạc giữa cõi người” (2016).
Tôi nhớ PGS.TS La Khắc Hòa đã viết một bài độc đáo về anh với tựa đề: “Phạm Quang Long tiến vi quan, thoái vi văn sĩ”. Nhà phê bình văn học Bùi Việt Thắng thì viết bài: “Hiện tượng Phạm Quang Long”. Cả hai nhà phê bình này đều đánh giá cao ngòi bút của anh.
Tôi đặc biệt ấn tượng khi đọc tiểu thuyết “Chuyện làng” và đồng tình với đánh giá sâu sắc của PGS.TS La Khắc Hòa: “Trong xu hướng văn học sinh thái này, tôi có cơ sở để xem Phạm Quang Long là cây bút đáng kể nhất.
Là bởi vì khi chạm vào chủ đề ấy, đa số các nhà văn ở ta chỉ nghĩ tới chuyện sinh thái tự nhiên, ví như chuyện chặt cây, san núi, phá rừng, hay xả thải hóa chất độc hại ra môi trường tự nhiên sông biển. Tiểu thuyết của Phạm Quang Long bày ra trước mắt độc giả tình trạng sinh thái xã hội, sinh thái tinh thần.
Đọc sáng tác của ông, độc giả không thể không nhận ra, rằng tình trạng phá đi - làm lại chưa có hồi kết, tình trạng đô thị hóa bằng mọi giá và sự thất thế của cái tử tế mới thực sự là vấn đề sinh thái cốt tử nhất ở ta bây giờ. Và đó mới là gốc rễ của vấn đề sinh thái tự nhiên”.
Vốn sinh trưởng ở làng (Thái Bình) nên Phạm Quang Long không xa lạ gì với suy nghĩ, tính toán và cả cách làm ăn của người nông dân. Những chuyện tác giả kể cho thấy công dân của làng đã trải qua cải cách ruộng đất, xây dựng hợp tác xã, tham gia kháng chiến chống Pháp và chống Mỹ ra sao. Việc quy sai thành phần, kỳ thị những người bóc lột đã ảnh hưởng nặng nề đến các mối quan hệ ở làng như thế nào.
Tôi chú ý đặc biệt tới cách kể chuyện và xây dựng nhân vật độc đáo, không giống ai của Phạm Quang Long. Tuy rải ra 42 câu chuyện, nhưng chủ yếu tác giả tập trung vào nhân vật trong mấy hộ, tạm gọi đó là “nhân vật hộ gia đình”.
Các nhân vật đó liên quan đến nhau, ràng rịt, níu kéo trong mối quan hệ gia đình, láng giềng chung ngõ, họ hàng, cán bộ - xã viên… Dù các truyện như những chương độc lập mà luôn đan cài, làm nên bức tranh làng quê một thời.
Có thể thấy, trong “Chuyện làng” có nhiều thành phần già - trẻ, gái - trai, tiến bộ - chậm tiến, tốt - xấu… mỗi người một số phận, nhưng đều gắn bó với hợp tác xã, với cái làng, với mọi nỗi vui buồn, lo lắng, trong cuộc sống đời thường… Họ là những con người bình thường, đa sắc, đa diện, là những người đáng trân trọng, cảm thông, vị nể…
Tác giả đã kể về họ, viết về họ với tất cả sự trân trọng, thấu cảm, yêu mến.
Cùng với đó, bao trùm lên “Chuyện làng” là tình cảm trân trọng yêu thương người nông dân lam lũ, thầm lặng cống hiến cho đời, đóng góp “thóc không thiếu một cân, quân không thiếu một người”, tất cả cho tiền tuyến, cho thắng lợi của đất nước.
Ngôn ngữ được sử dụng ở đây rất đỗi bình dị với những khẩu ngữ, tục ngữ, thành ngữ quen thuộc trong lũy tre làng. Một số từ ngữ nghe có vẻ tục nhưng đặt trong ngữ cảnh, đặt vào miệng nhân vật lại trở nên sinh động, độc đáo.
Tiếp theo “Chuyện làng”, Phạm Quang Long cho ra mắt tiểu thuyết “Mùa rươi” (NXB Văn học, 2022). Đây cũng là tiểu thuyết viết về nông thôn và nông dân, cùng không ít những trăn trở: “Nhà nước còn nợ nông dân nhiều lắm.
Cái gì cũng dựa vào nông dân, nhưng nông dân thiệt nhất, con cái nông dân khổ nhất, nông thôn ít được chú ý nhất, hàng hóa nông dân làm ra nuôi cả xã hội nhưng xã hội coi người nông dân chả ra gì.
Hàng hóa bán cho nông dân đắt, mua hàng của nông dân thì rẻ, ruộng đất của nông dân cứ lấy vô tội vạ, ông nào thích là ra một cái quyết định thu hồi mà đền bù thì chả có là bao?” (tr. 304). Phải chăng, viết tiểu thuyết “Chuyện làng”, sau đó là “Mùa rươi” cũng là cách để nhà văn trả món nợ đó với nông thôn, nông dân?
