Ngoài việc cầu con, người Mông cúng tạ trời đất, thần linh phù hộ, ban cho gia đình sức khỏe, thịnh vượng. Cùng với đó, cầu phúc, cầu lộc ban cho những người dân trong bản một năm mới mùa màng bội thu, gia súc, gia cầm đầy chuồng.
Lời cảm tạ thần linh
Tà Mung là xã vùng cao của huyện Than Uyên với dân tộc Mông và Thái cùng sinh sống. Người Mông nơi đây có truyền thống văn hóa phong phú với những phong tục, tập quán, tín ngưỡng mang đậm bản sắc dân tộc. Trong đó, Gầu Tào là lễ hội lớn, tiêu biểu nhất từ lâu đời, hàng năm được tổ chức vào đầu mùa Xuân.
Chia sẻ về nguồn gốc lễ hội Gầu Tào của người Mông, ông Nguyễn Trọng Hiến - Phó Giám đốc Bảo tàng tỉnh Lai Châu cho biết: “Theo quan niệm của đồng bào Mông vùng Tây Bắc, những gia đình nào ít con, không sinh được con, sinh con một bề, sinh con hay bị bệnh tật hoặc làm ăn không tốt, không may mắn sẽ đến hội Gầu Tào, cúng xin thần linh, trời đất ban cho con cái, sức khỏe và may mắn để làm ăn.
Khi đã hoàn thành được tâm nguyện, tùy vào điều kiện của từng nhà năm sau sẽ tổ chức lễ hội Gầu Tào để tạ ơn trời đất, thần linh. Họ mời đại diện các hộ gia đình trong bản và những người có uy tín trong dòng họ, cộng đồng cùng chứng kiến. Lễ hội Gầu Tào của người Mông bắt đầu từ đó”.
Theo ông Hiến, xuất phát từ tập quán xa xưa, lễ hội Gầu Tào thường do những gia đình có quan hệ huyết thống hoặc thông gia với nhau có hoàn cảnh khó khăn phối hợp với nhau tổ chức.
Sau này, lễ hội được nhân rộng, tổ chức thường xuyên và trở thành lễ hội của cộng đồng, bản làng. Những người tổ chức chọn một mỏm đất cao và bằng phẳng ở đầu bản, dựng khán đài để tổ chức các hoạt động truyền thống như: Ca hát, đẩy gậy, đánh quay. Đồi Gầu Tào phải quay theo hướng Đông để cây nêu đón được ánh nắng mặt trời.
“Gầu Tào là hoạt động tiêu biểu nhất của người Mông. Bởi vậy, ngoài việc cầu con, lễ hội còn là dịp cảm tạ trời đất, thần linh phù hộ, cầu phúc, cầu lộc cho người dân một năm mới mùa màng bội thu, người người khỏe mạnh, nhà nhà có cuộc sống ấm no, hạnh phúc”, ông Hiến thông tin.
Theo tiếng Mông, “Gầu Tào” có nghĩa là “hội chơi đồi, hội chơi núi mùa Xuân”. Từ năm 2020, lễ hội Gầu Tào được công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể cấp quốc gia. Năm 2021, Tỉnh ủy Lai Châu đã ban hành Nghị quyết số 04-NQ/TU về bảo tồn, phát huy bản sắc văn hóa truyền thống của các dân tộc gắn với phát triển du lịch giai đoạn
2021 - 2025, định hướng đến 2030. Ông Sùng A Sa - Phó Chủ tịch UBND xã Tà Mung cho biết: “Lễ hội Gầu Tào ở xã Tà Mung được UBND huyện Than Uyên phục dựng từ năm 2023. Lễ hội thu hút đông đảo bạn bè, du khách, nhân dân các dân tộc trong và ngoài tỉnh đến tham dự, khám phá và trải nghiệm”.
“Lễ hội Gầu Tào được phát triển thành sự kiện văn hóa đặc sắc ở Tà Mung nói riêng và các địa phương có đồng bào Mông sinh sống nói chung. Lễ hội được tổ chức thường niên mỗi dịp tết đến xuân về mở ra cơ hội giao lưu văn hóa giữa các dân tộc, các địa phương trong huyện, tỉnh. Cùng với đó, nhân lên giá trị văn hóa của đồng bào dân tộc, đồng thời là dịp quảng bá du lịch địa phương tới du khách trong nước và quốc tế”, ông Nguyễn Trọng Hiến chia sẻ.
Đặc sắc văn hóa truyền thống
Để tổ chức lễ hội Gầu Tào, đồng bào Mông sẽ chọn địa điểm là những bãi đất bằng phẳng trên các ngọn đồi, núi thấp và là nơi linh thiêng của vùng. Trong không gian rộn rã của tiếng sáo, tiếng khèn, các chàng trai, cô gái xúng xính trong những bộ trang phục truyền thống cùng nhau về vui hội. Không khí náo nhiệt, vui tươi diễn ra xung quanh cây nêu - một biểu tượng linh thiêng được dựng lên ở vị trí trung tâm diễn ra lễ hội Gầu Tào.
Theo phong tục truyền thống của đồng bào Mông tỉnh Lai Châu thì cây nêu được chọn từ cây tre mai (Ndix nxêz), gọi theo tiếng Mông là “Sung lùng trử”. Cây nêu gồm có một cây to (được gọi là dì pang) và một cây nhỏ (được gọi là dì chê).
Là biểu tượng chính linh thiêng trong lễ hội Gầu Tào, do đó, cây nêu luôn được chọn rất cẩn thận, phải là những cây thẳng, không bị sâu, cụt ngọn, đặc biệt là không chọn cây đổ.
Cây được tỉa bỏ các cành lá để trơ ra thân tre với các dóng đều, xanh bóng tượng trưng cho mình rồng. Ngọn cây để nguyên cành lá tượng trưng cho bờm rồng. Cây nêu được dựng trên bãi đất rộng, bằng phẳng, thể hiện sự vững chãi, tâm điểm của trời đất.
Trên ngọn cây nêu người ta treo hai dải vải. Vải treo trên cây nêu gồm 1 dải vải lanh nhuộm chàm thẫm (rộng 20 cm, từ 1 đến 3 sải), 1 miếng vải đỏ (rộng 20 cm, dài 20 - 40 cm). Ngoài ra trên cây còn được treo thêm 1 quả bầu khô và 1 túi vải đựng hạt giống. Dưới gốc cây nêu đặt đồ lễ dâng lên các vị thần linh.
“Mảnh vải lanh treo ở cây nêu trở thành biểu tượng với nhiều tầng ý nghĩa. Trước hết, đó là dấu hiệu “mời ma nhà” (tổ tiên) về dự hội cùng vui với con cháu. Theo quan niệm, mặt trời được biểu tượng bằng vòng tròn đỏ, mảnh vải đỏ... Đây cũng là phản ánh tục thờ mặt trời của cư dân nông nghiệp xưa kia”, Phó Giám đốc Bảo tàng tỉnh Lai Châu chia sẻ.
Lễ hội Gầu Tào gồm 2 phần: Phần lễ với nghi thức cúng khai hội và nghi thức hát lý mở màn, múa nhạc cụ; phần hội diễn ra với nhiều nội dung phong phú, đa dạng, đậm đà bản sắc văn hóa dân tộc Mông.
Bắt đầu thực hiện các nghi thức, 6 nam giới vừa múa vừa thổi khèn quanh cây nêu. Cùng lúc đó là màn hát Hội Gầu Tào của các đôi nam nữ ngồi quanh chiếc bàn gỗ với các bài hát như: Hát cầu con, hát cầu khỏi bệnh.
Tiếp đó thực hiện nghi thức hát lý mở màn, 8 người đi thành một hàng dọc theo đường tròn vòng quanh gốc nêu (ông chủ lễ đi đầu). Họ đi vòng quanh gốc nêu 3 vòng xuôi (theo hướng từ Đông sang Tây) rồi lại 2 vòng ngược (theo hướng từ Tây sang Đông).
Ông Mùa A Mang - chủ hội tiến về phía cây nêu thắp hương, đốt vài tờ tiền mã ở gốc tre rồi khấn khai hội Gầu Tào trước bàn đặt lễ vật: “Hôm nay ngày tốt, tháng lành, ngày khai hội Gầu Tào của người Mông, đã đến giờ lành, chúng tôi xin cầu mong các thần linh bốn phương hội tụ về đây phù hộ cho chúng tôi có thật nhiều sức khỏe, cây trái được nhiều, con cháu lớn nhanh, sức khỏe như trâu, các cụ sống lâu trăm tuổi, không bệnh tật ốm đau.
Chăn nuôi trâu bò đầy núi, lợn gà đầy chuồng, như bầu, như bí. Cán bộ và nhân dân xây dựng đoàn kết, cùng phát triển. Cầu mong các vị thần linh phù hộ cho mọi người được khỏe mạnh, làm được nhiều tiền của, lúa, gạo, người ốm được khỏi bệnh, người nghèo làm ra nhiều của, người đơn thân có vợ, có chồng. Người hiếm muộn sẽ có con. Hẹn ngày sang năm sẽ có lễ hội, vui hơn, to hơn”.
Kết thúc bài hát lý mở màn, ở vòng ngoài có 2 đôi trai gái giã bánh giầy, vòng trong xung quanh cây nêu là 6 chàng trai vừa nhảy, vừa thổi khèn theo vòng tròn quanh gốc nêu. Khi bánh giầy đã được giã xong, cũng vừa lúc vòng khèn kết thúc.
Bánh được đặt lên mâm cúng và chủ lễ vào khấn cúng tạ trời đất, thần linh phù hộ ban cho gia đình sức khỏe, thịnh vượng, cầu phúc, cầu lộc ban cho những người dân trong bản Mông một năm mới mùa màng bội thu, gia súc, gia cầm đầy chuồng.
Nghi lễ kết thúc, chủ hội Mùa A Mang mời những người tham dự cùng bà con tham gia phần hội với các trò chơi truyền thống. Hưởng ứng lời mời, bà con dự hội tích cực tham gia các trò chơi và thi đấu tài năng như: Đánh tù lu, thi đẩy gậy, ném pao, rồng ấp trứng, thi hát đối các làn điệu dân ca giao duyên…
Những chàng trai thi điệu múa khèn làm xiêu lòng biết bao cô gái… Họ cùng nhau vui hội để sẵn sàng bước vào một năm mới gặp nhiều may mắn hơn trong cuộc sống, công tác, lao động sản xuất.
Nằm trong Ban Chỉ đạo tái hiện lễ hội Gầu Tào năm 2025, ông Nguyễn Trọng Hiến cho biết: Thông qua chương trình tái hiện, trình diễn tại lễ hội Gầu Tào đã góp phần cụ thể hóa mục tiêu, nhiệm vụ về bảo tồn, phát huy bản sắc văn hóa truyền thống tốt đẹp của các dân tộc gắn với phát triển du lịch giai đoạn 2021 - 2025 định hướng đến năm 2030.
Từ đó, góp phần vào việc tuyên truyền, gìn giữ, phát huy truyền thống văn hóa tốt đẹp, độc đáo, đặc sắc của dân tộc Mông gắn với phát triển du lịch, đáp ứng và nâng cao nhu cầu vui chơi, giải trí cho cộng đồng nhân dân các dân tộc trên địa bàn tỉnh Lai Châu. Đồng thời, giáo dục truyền thống yêu nước, yêu quê hương, bảo vệ các giá trị di sản văn hóa dân tộc cho các thế hệ.
