Các nhà khoa học đã công bố những phát hiện mới về sự đa dạng và quá trình phát sinh chủng loại của các chủng virus Corona thuộc phân chi Sarbecovirus thu thập từ các quần thể dơi móng ngựa (Rhinolophus sp.) ở Việt Nam và các nước lân cận.
Truy tìm tổ tiên của virus SARS-CoV-1 và SARS-CoV-2
Nhiều công trình nghiên cứu về nguồn gốc của hai chủng virus SARS-CoV-1 và SARS-CoV-2 đã được thực hiện. Hai chủng virus Corona này có quan hệ họ hàng và đều nằm trong phân chi Sarbecovirus, chi Betacoronavirus, họ Coronaviridae, bộ Nidovirales, nhưng thuộc về những nhánh tiến hoá riêng biệt, gọi tắt là SCoVrCs và ScoV2rCs.
Ở mỗi nhánh, các nhà nghiên cứu đã phát hiện trên một số loài động vật hoang dã, nhưng chủ yếu là các loài dơi móng ngựa (Rhinolophus sp.) các chủng virus Corona có họ hàng gần gũi với SARS-CoV-1 và SARS-CoV-2.
Những bằng chứng khoa học này cho thấy, các chủng virus SARS-CoV-1 và SARS-CoV-2 đều có nguồn gốc từ các loài dơi móng ngựa (Rhinolophus sp.) sống tại khu vực đất liền của Đông Nam Á và nam Trung Quốc.
Dựa trên việc phân tích mô hình phân bố loài, các quần thể dơi móng ngựa ở Việt Nam được dự báo có thể chứa nhiều chủng virus Corona có họ hàng gần gũi với SARS-CoV-1 và SARS-CoV-2.
Để kiểm chứng dự đoán trên, các nhà nghiên cứu đã phân tích mẫu phân của 1218 cá thể của 13 trong tổng số 19 loài loài dơi móng ngựa sinh sống ở Việt Nam. Các mẫu này được thu tại 19 điểm nghiên cứu, trải khắp 12 tỉnh từ Bắc vào Nam.
Tiếp theo, các nhà nghiên cứu giải trình tự các mẫu dương tính bằng công nghệ giải trình tự gene thế hệ mới (NGS) và tổng hợp được 38 bộ gene virus hoàn chỉnh của 17 chủng virus Corona thuộc phân chi Sarbecovirus.
Việc phân tích mối quan hệ di truyền dựa trên 38 bộ gene hoàn chỉnh này cho thấy 32 virus có quan hệ gần gũi với virus SARS-CoV (nhánh SARSCoVr), bốn virus giống SARS-CoV-2 (nhánh SARSCoV2r) và hai virus tái tổ hợp giữa các chủng thuộc hai nhánh SARSCoVr và SARSCoV2r (nhánh RecSar).
Một trong những đặc điểm nổi bật của các chủng virus Corona là chúng biến đổi liên tục thông qua tích luỹ đột biến và tái tổ hợp. Do đó, việc xác định nguồn gốc phát sinh của các chủng virus SARS-CoV-1 và SARS-CoV-2 nói chung không dễ dàng.
Dựa trên việc xác định chỉ dẫn địa lý của các phân vùng trong hệ gene của các chủng virus phân tích, các nhà khoa học phát hiện bằng chứng cho thấy, tổ tiên của virus SARS-CoV có nguồn gốc từ các loài dơi móng ngựa sống tại khu vực Vân Nam (Trung Quốc), còn tiền thân của virus SARS-CoV-2 có thể đã lưu hành trên các quần thể dơi móng ngựa của hai loài R. pusillus và R. malayanus sống dọc theo biên giới giữa Vân Nam (Trung Quốc) và các nước Đông Nam Á như Điện Biên (Việt Nam), Phongsaly (Cộng hoà Dân chủ Nhân dân Lào) và có thể bao gồm cả khu vực Shan (Myanmar).
Làm gì khi virus liên tục tiến hóa?
Mặc dù chúng ta đã có thêm nhiều hiểu biết về các chủng virus Corona gây bệnh ở người và đang từng bước phát triển một loại “vắc-xin đón đầu”, có khả năng bảo vệ cơ thể chống lại nhiều chủng virus Corona, bao gồm cả những loại mà chúng ta chưa biết đến.
Tuy nhiên, như chúng ta đã chứng kiến trong đại dịch Covid-19, vius SARS-CoV-2 liên tục tiến hoá thông qua tích luỹ đột biến để tạo ra các biến thể khác nhau từ biến thể gốc (như Alpha, Delta, Omicron) hay tái tổ hợp.
Trong bối cảnh tương tác giữa người - vật nuôi - dơi tại Việt Nam và các nước lân cận đang ngày một tăng, và việc phát hiện ra ít nhất 38 chủng sarbecovius mới gần giống với virus SARS-CoV-1 và SARS-CoV-2 trên các quần thể dơi móng ngựa ở nước ta nói riêng, cho thấy nguy cơ bùng phát (hoặc tái bùng phát) các bệnh truyền nhiễm mới nổi do các tác nhân gây bệnh này từ dơi sang người và vật nuôi ở nước ta cũng như các nước lân cận là không thể xem nhẹ, đặc biệt khi tính đến nguy cơ xuất hiện các chủng virus lai giữa virus ở người và dơi có thể làm giảm hiệu quả của các vắc-xin.
Tuy vậy, còn nhiều vấn đề phải nghiên cứu thêm như không phải tất cả các loài dơi móng ngựa (Rhinolophus sp.) ở Việt Nam (và các nước lân cận) đều mang virus Corona gần giống SARS-CoV-1 và SARS-CoV-2; Với những loài đã xác định dương tính, không phải toàn bộ các quần thể địa lý của chúng đều mang virus…
Cần xác định đặc điểm sinh thái và quá trình tiến hóa của các tác nhân gây bệnh từ dơi bao gồm nghiên cứu sâu hơn về phân bố quần thể vật chủ và sự lưu hành của các tác nhân gây bệnh, hay sự tương tác giữa vật chủ và tác nhân gây bệnh.
Xác định các tác nhân tham gia vào quá trình lây truyền các tác nhận gây bệnh liên quan đến dơi sang người, bao gồm đánh giá rủi ro và các giải pháp giảm thiểu liên quan đến các hoạt động nhân tác như sự xâm lấn của con người vào môi trường sống của dơi và động vật hoang dã, hay nguy cơ lây truyền mầm bệnh từ người hoặc các loài khác sang dơi.
Cuối cùng là nâng cao nhận thức và trách nhiệm của cộng đồng trong việc bảo tồn đa dạng sinh học và các chiến lược để giảm nguy cơ lây lan bệnh từ động vật sang người.
