Nhìn từ Hội An
Hội An là một cảng thị truyền thống của Chămpa từ thời Trung đại. Đến thế kỷ XVII, với chính sách mở cửa của các Chúa Nguyễn ở Đàng Trong, Hội An là thương cảng quốc tế phát triển rực rỡ, là cơ sở trọng yếu về kinh tế và đối ngoại của các Chúa Nguyễn gần 3 thế kỷ.
Trong lòng đô thị Hội An còn lưu giữ được gần như nguyên vẹn hơn 1.000 di tích kiến trúc cổ như nhà cửa, hội quán, đình, chùa, miếu, nhà thờ tộc, giếng cổ, mộ cổ,... di tích kiến trúc cổ vừa có sắc thái nghệ thuật truyền thống của người Việt, vừa thể hiện sự giao lưu, hội nhập văn hóa với các nước phương Đông và phương Tây thời bấy giờ. Các hội quán, đền miếu, mang dấu tích của người Hoa nằm bên những ngôi nhà phố truyền thống của người Việt và những ngôi nhà mang phong cách kiến trúc Nhật Bản. Có thể nói, bên cạnh những giá trị văn hóa qua các công trình kiến trúc, Hội An còn lưu giữ một nền văn hóa phi vật thể đa dạng và phong phú.
Theo đánh giá của các nhà quản lý văn hóa thì đô thị cổ Hội An (tỉnh Quảng Nam) là điển hình của quá trình tăng trưởng kinh tế và đô thị hóa nhanh chóng đang diễn ra khắp các thành phố lịch sử của châu Á. Các di sản này trở thành nguồn lực quan trọng cho sự phát triển kinh tế xã hội, đặc biệt là ngành du lịch. Tuy nhiên cũng chính bởi nguyên nhân này nên tốc độ tăng trưởng kinh tế và đô thị hóa nhanh chóng đang hàng ngày tạo ra những áp lực lớn trong phát triển và bảo tồn di sản, đòi hỏi chính quyền và người dân cần có được tầm nhìn dài hạn, sự nỗ lực hơn trong công tác bảo tồn và phát triển di sản.
Đô thị di sản - Thách thức bảo tồn
Có thể nói, công tác bảo tồn và phát huy giá trị di sản Hội An đang đứng trước những nguy cơ thách thức chung của các đô thị cổ khác trên thế giới. Đó là sự ảnh hưởng biến đổi khí hậu và hiện tượng nước biển dâng, dẫn đến xói lở bờ biển hay tình trạng bồi cạn, ngập úng. Ngoài ra, nguy cơ cháy nổ do hoạt động quá tải bởi các dịch vụ của con người trong khu phố cổ; những áp lực của vấn đề dân số, mật độ và thành phần dân cư trong đô thị và tác động mặt trái của tốc độ đô thị hóa, phát triển du lịch lên tính toàn vẹn, tính chân xác của di sản văn hóa, cảnh quan môi trường sống, cảnh quan di tích…
Việc quy hoạch và phát triển không gian xung quanh các khu vực di sản vật thể và thiên nhiên của địa phương cũng trở thành một thách thức lớn với chính quyền. Sự phát triển du lịch với nhiều loại hình sản phẩm và dịch vụ đa dạng đã góp phần cải thiện nguồn sinh kế và thu nhập cho người dân và tạo cơ hội cho các doanh nghiệp địa phương. Tuy nhiên, kèm theo đó là các khu dân cư mới được hình thành cùng với các vấn đề về vệ sinh môi trường, giao thông và an ninh. Việc hình thành các vành đai bảo vệ và các không gian công cộng xung quanh di sản là điều cần thiết nhưng không thể thực hiện trong bối cảnh các di sản nằm trong khu vực đô thị, nơi mà giá trị đất đai được gia tăng nhanh chóng và quỹ đất hạn chế.
Bên cạnh đó, khu vực phát triển tiếp giáp với khu vực di sản rất cần được thiết kế sao cho phù hợp đảm bảo tính hợp nhất giữa truyền thống và hiện đại. Sự kết nối này giúp bảo tồn các giá trị di sản, đồng thời tạo ra sự sống mới cho chính các giá trị đó thông qua các hoạt động phát triển kinh tế…
Có thể nói, các phương thức bảo tồn di sản văn hóa phù hợp cần phải được nhận diện trong bối cảnh đô thị với các cộng đồng đang sinh sống và phát triển. Điều này đòi hỏi sự khéo léo trong việc cân bằng giữ bảo tồn và phát triển, hay bảo vệ chính xác thực trong khi vẫn thúc đẩy sáng tạo.
Mặt khác, cùng với sự tăng trưởng kinh tế và vai trò ngày càng quan trọng của các đô thị trong tiến trình phát triển chung, vấn đề bảo vệ các thành phố di sản ở các nước đang phát triển ở châu Á không còn phụ thuộc hoàn toàn vào các trợ giúp quốc tế. Cơ hội đang mở ra cho khối tư nhân, đặc biệt là các chủ thể địa phương, được tham gia sâu hơn vào các nỗ lực bảo vệ di sản. Do đó, câu hỏi đặt ra cho Chính phủ và Ban quản lý các khu di sản không chỉ là các phương thức ngăn chặn và giảm thiểu các tác động tiêu cực từ quá trình phát triển mà còn hướng đến các cơ chế đảm bảo và tăng cường sự tham gia của khối doanh nghiệp tư nhân vào công cuộc bảo tồn di sản và thúc đẩy sáng tạo.
Cụ thể với trường hợp khu đô thị di sản Hội An, nhiều ý kiến cho rằng, kết quả đạt được trong công tác bảo tồn và phát huy giá trị đô thị cổ và những nguy cơ, thách thức trong thời gian qua đối với đô thị cổ Hội An chính là tình trạng phổ biến của các đô thị cổ khác trên thế giới. Do đó, cần có sự hợp tác tham khảo, học tập, chia sẻ kinh nghiệm lẫn nhau giữa các đô thị di sản trong nước và thế giới; ý kiến đóng góp của các chuyên gia Việt Nam và quốc tế trong công tác bảo tồn các đô thị cổ; sự hợp tác giúp đỡ về khoa học và tài chính của các tổ chức quốc tế nhằm mục đích bảo tồn và phát huy tốt hơn nữa loại hình đô thị di sản này.
Việc hình thành các vành đai bảo vệ và các không gian công cộng xung quanh di sản là điều cần thiết nhưng không dễ thực hiện trong bối cảnh các di sản nằm trong khu vực đô thị, nơi mà giá trị đất đai được gia tăng nhanh chóng và quỹ đất hạn chế. Bên cạnh đó, khu vực phát triển tiếp giáp với khu vực di sản rất cần được thiết kế sao cho phù hợp đảm bảo tính hợp nhất giữa truyền thống và hiện đại. Sự kết nối này giúp bảo tồn các giá trị di sản, đồng thời tạo ra sức sống mới cho chính các giá trị đó thông qua các hoạt động phát triển kinh tế.
