Với Liberia (Tây Phi), Giáng sinh không phải là dịp ông già Noel lẳng lặng đi phát quà cho từng trẻ em, mà là dịp ông lão ăn mày - Bayka và đoàn hộ tống là quỷ vũ Poro quay cuồng nhảy múa trên đường, hù dọa, đùa vui cùng trẻ em rồi gõ cửa từng nhà khất thực. Họ gom kẹo và tiền xin được làm quỹ, chia cho tất cả mọi người và hỗ trợ những hoàn cảnh khó khăn.
Sự biến tấu đối nghịch
Cộng hòa Liberia được thành lập vào năm 1822, với mục đích làm nơi định cư cho các nô lệ người da đen mới được giải phóng ở Mỹ hồi hương châu lục. Tổ chức thành lập quốc gia này là Hiệp hội Thuộc địa Mỹ (American Colonization Society - ACS) và họ tiến hành nó với ý xấu là phân biệt chủng tộc, thể hiện rằng “người da đen không đời nào xứng đáng được sống cùng không gian với người da trắng”.
Lẽ dĩ nhiên, ý tưởng này của ACS bị cả cộng đồng gốc Phi lẫn những người theo chủ nghĩa bãi nô phản đối. Tất cả những người gốc Phi hồi hương từ 5 bang khác nhau ở Mỹ tập hợp lại, đoàn kết chống lại ACS. Trong cộng đồng mới này, có vài nghìn người là công dân Mỹ da màu. Họ vẫn duy trì các truyền thống, lễ kỷ niệm của phương Tây, trong đó có Giáng sinh, nhưng lại kết hợp với văn hóa châu Phi để tạo nên một Giáng sinh rất khác biệt.
Nếu trên khắp thế giới, trẻ em hớn hở xách giỏ gõ cửa từng nhà và tinh nghịch nói câu cửa miệng “Cho kẹo hay bị ghẹo” thì ở Liberia, người đi xin kẹo lại là phiên bản biến tấu của ông già Noel - Bayka. Theo thiết lập của văn hóa Liberia nói riêng và văn hóa Tây Phi nói chung, ông già Bayka là bằng hữu tốt của những con quỷ thích nhảy múa từ thế giới Poro (rừng rậm Liberia, Sierra Leone, Guinea và Bờ Biển Ngà), quỷ vũ Poro.
Khác với các thiết lập về ác quỷ trên thế giới, quỷ vũ Poro không xấu xa mà là hiện thân của sức mạnh tinh thần mang lại trật tự xã hội và chỉ trừng phạt các cá nhân vi phạm luật lệ. Văn hóa Liberia xem quỷ vũ Poro như cán cân công lý nên cứ mỗi khi đến dịp lễ hội là lại hóa trang thành nhân vật này và bắt chước chúng nhảy múa say mê.
Tín ngưỡng Liberia tin tưởng, vào dịp Giáng sinh, quỷ vũ Poro hộ tống và phụ họa ông già Bayka nhảy múa. “Sự xuất hiện của họ được báo trước bằng tiếng trống và tiếng huyên náo”, nhà văn Max Bankole Jarrett (Liberia) cho biết. Thấy họ, trẻ em sẽ chạy đi tìm chỗ trốn hoặc nấp sau lưng người lớn để cùng nhau chơi trò ú tim. Ông già Bayka vừa quỷ vũ theo nhịp trống rộn rã vừa đùa giỡn với lũ trẻ và gõ cửa từng nhà khất thực.
Trang phục của ông già Bayka là quần áo cũ, râu giả, mặt nạ… và hóa trang ông là những trai tráng trẻ khỏe. Mỗi ông già Bayka có diện mạo khác nhau, vì trang phục tùy thuộc vào sở thích của người đóng giả. Thường thì, ông già Bayka ăn mặc thùng thình, mình trùm áo khoác bằng rơm và chân đi cà kheo.
Gắn kết cộng đồng
Đối với trẻ em Liberia, Giáng sinh là khoảng thời gian vui vẻ, ngọt ngào xen lẫn hoảng sợ. “Nếu phải so sánh thì nó giống như là phim kinh dị vậy”, nhà văn Jarrett tiếp tục kể, “Cho đến tận năm lên 9 tuổi, tôi vẫn vừa háo hức vừa sợ hãi Giáng sinh và sự hiện diện khiến tôi sợ nhất là quỷ vũ Poro.
Họ luôn cao to hơn bất kỳ người lớn nào, có quỷ còn cao đến cả 3m, toàn thân quấn đầy rơm rạ còn mặt mũi thì ghê rợn. Lớn lên rồi tôi mới biết, hóa ra họ chỉ đi cà kheo và đeo mặt nạ mà thôi”.
Giáng sinh nào, ông già Bayka cũng xin được rất nhiều kẹo và tiền. Với kẹo, ông chia cho tất cả mọi người còn với tiền, ông mua đồ chơi phân phát cho trẻ em và hỗ trợ những gia đình có hoàn cảnh khó khăn. Mọi làng Liberia đều tích cực chuẩn bị cho Giáng sinh. “Ông già Bayka không chỉ là nhân vật lễ hội, mua vui, mà còn là người đại diện quỹ tài chính giúp đỡ các cá nhân, hộ neo đơn, nghèo khó”, nhà báo Mae Azango (Liberia) chia sẻ.
“Sự kết hợp giữa Giáng sinh phương Tây và ông già Bayka châu Phi đã làm nên một Giáng sinh Liberia rất độc đáo, vừa tinh túy lại vừa nhân văn. Ông già Bayka đi đến đâu, trẻ em và mọi người theo đến đó, cùng nhau thưởng thức âm nhạc, điệu nhảy, hình thành nên đám rước rộn ràng”, ông kể thêm.
Có lần, Azango trải qua lễ Giáng sinh ở Mỹ và rất buồn vì nó quá tĩnh lặng, trắng xóa và lạnh lẽo. “Tôi nhớ Liberia vô cùng và không thể thôi thắc mắc tại sao mọi người lại đóng cửa, ở yên hết trong nhà. Họ không có ai đó như ông già Bayka ư?”, ông nhớ lại.
Ngày nay, kinh tế giàu mạnh hơn xưa nên Giáng sinh ở nơi đây càng tưng bừng hơn nữa. Thanh niên Liberia rất thích hóa trang làm quỷ vũ Poro và ông già Bayka, nhảy múa trên đường, hù dọa, vui đùa với trẻ con, xin tiền và quà đem chia cho tất cả mọi người chung vui.
