Để kỳ thi đạt mục tiêu vừa giảm áp lực thi cử, vừa đánh giá được chất lượng, hiệu quả giáo dục, cần thay đổi đồng bộ từ giáo dục hướng nghiệp, quan điểm dạy, học và tuyển sinh đại học.

Thi 4 môn theo ban

Sau năm 1975, ở miền Nam thực hiện giáo dục hệ 12 năm, cấp III (THPT) phân ban. Theo đó, học sinh được chọn 1 trong 4 ban: Ban A (Văn - Sử - Địa), Ban B (Văn – Ngoại ngữ), Ban C (Toán – Lý), Ban Đ (Hóa – Sinh). Học sinh các ban học đủ môn, nhưng nội dung kiến thức, thời lượng từng môn khác nhau.

Việc thi tốt nghiệp THPT 4 môn theo từng ban. Ban A (Toán, Văn, Sử, Địa); ban B (Toán, Văn, Ngoại ngữ, Sử), ban C (Toán, Văn, Lý, Hóa), ban Đ (Toán, Văn, Hóa, Sinh). Hai môn Toán, Văn các ban đều thi nhưng mức độ đề khó dễ khác nhau tùy theo ban.

Việc thi tốt nghiệp 4 môn ở miền Nam như trên thực hiện trong giai đoạn 1976 – 1980. Sau thi tốt nghiệp THPT, học sinh sẽ thi vào đại học theo 3 khối: A (Toán, Lý, Hóa), B (Toán, Hóa, Sinh), C (Văn, Sử, Địa) và D (Toán, Văn, Ngoại ngữ hoặc Toán, Lý, Ngoại ngữ). Thí sinh dự thi khối C chiếm tỷ lệ thấp, do nghề nghiệp liên quan đến khối thi này ít hơn các khối khác.

Tuy nhiên, xã hội cũng không băn khoăn việc học sinh ít dự thi môn Sử, bởi nhà trường có trách nhiệm bồi dưỡng lòng yêu nước cho các em trong quá trình học tập, rèn luyện qua nhiều môn học và hoạt động xã hội, Đoàn – Đội. Học sinh được học lịch sử cả 3 cấp tiểu học, THCS và THPT.

Nổi bật thi tốt nghiệp THPT trong giai đoạn này là coi thi và chấm thi nghiêm túc, không có dạy, học thêm, nhà trường chỉ ôn thi cho học sinh một số buổi. Đến lớp 12, học sinh biết trước và tập trung nhiều hơn cho các môn thi tốt nghiệp, đại học (nếu đăng ký dự thi). Đề thi tốt nghiệp và tuyển sinh đại học đều dạng tự luận, môn Toán, Lý, Hóa, Sinh, ngoài phần lý thuyết có thêm giải toán.

Hạn chế trong việc thi tốt nghiệp THPT 4 môn giai đoạn 1976 - 1980 là hình thức đề thi tự luận, nặng về kiểm tra kiến thức nên học sinh phải học thuộc lòng, có khi học thuộc sách giáo khoa lớp 12 theo phương thức học thuộc lòng. Một số học sinh ban C (thi tốt nghiệp Toán, Văn, Lý, Hóa), nhưng thi đại học khối B (Toán, Hóa, Sinh), ngược lại có em học ban Đ (Toán, Văn, Hóa, Sinh) nhưng lại thi đại học khối A (Toán, Lý, Hóa) do chọn ban sai.

Niềm vui của thí sinh Hà Nội sau khi hoàn thành phần thi tổ hợp Kỳ thi tốt nghiệp THPT 2023. Ảnh minh họa: INT

Đổi mới dạy - học ở tầm cao mới

Thi tốt nghiệp THPT năm 2025 theo Chương trình GDPT 2018 dự kiến 4 môn. Trong đó, 2 môn Toán và Ngữ văn bắt buộc và 2 môn học sinh lựa chọn trong các môn: Ngoại ngữ, Lịch sử, Địa lý, Vật lý, Hóa học, Sinh học, Tin học, Công nghệ, Giáo dục Kinh tế và Pháp luật.

Như vậy, số môn thi và việc học sinh biết trước môn thi hoàn toàn giống với thi THPT cách đây hơn 40 năm. Tuy nhiên, việc thi 4 môn năm 2025 có nhiều điểm mới (có 36 cách lựa chọn các môn thi, thay vì 4 tổ hợp như trước đây), và yêu cầu cần đạt là phẩm chất, năng lực chứ không phải kiến thức, kỹ năng như trước. Vì vậy, cần thay đổi đồng bộ về giáo dục hướng nghiệp, quan điểm dạy và học, tuyển sinh đại học ở tầm cao mới.

Trước hết, Chương trình GDPT 2018 có mục tiêu phát triển học sinh theo phẩm chất và năng lực. Giáo dục phổ thông chia làm 2 giai đoạn: Giáo dục cơ bản (tiểu học và THCS) và định hướng nghề nghiêp (cấp THPT). Ở cấp THPT, học sinh được phân hóa theo năng khiếu, định hướng nghề nghiệp bằng hình thức tự chọn với nhiều tổ hợp.

Ngoài 8 môn/hoạt động giáo dục bắt buộc (Toán, Ngữ văn, Ngoại ngữ, Lịch sử, Giáo dục thể chất, Giáo dục Quốc phòng và An ninh, Giáo dục địa phương, Hoạt động trải nghiệm – hướng nghiệp), học sinh được chọn thêm 4 môn trong số các môn (Địa lý, Vật lý, Hóa học, Sinh học, Tin học, Công nghệ, Giáo dục Kinh tế và Pháp luật, Mỹ thuật, Âm nhạc).

Điều này, đòi hỏi các em phải biết khả năng, năng lực, năng khiếu, xu hướng nghề nghiệp trong tương lai để chọn các môn học và thi tốt nghiệp phù hợp nhất. Vì vậy, công tác giáo dục trải nghiệm - hướng nghiệp, tư vấn tâm lý cho học sinh ở cấp THCS, THPT ngày càng quan trọng. Bao gồm hướng học, hướng nghiệp và giải quyết các vấn đề khó khăn của mỗi học sinh.

Trong đó, hướng giúp người học hình thành xây dựng phương pháp học tập và chọn các môn học ở cấp THCS và THPT phù hợp nhất. Hướng nghiệp giúp người học có khả năng đánh giá bản thân để chọn ngành, nghề phù hợp sau này. Như vậy, dạy và học ở nhà trường ngày càng cá nhân hóa.

Thứ hai, cần khẳng định vai trò các môn học góp phần vào sự thành công của học sinh là như nhau, không có môn chính, phụ. Một số môn công cụ như Toán, Văn, Ngoại ngữ hay Lịch sử có vai trò lớn trong giáo dục lòng yêu nước, là những môn học bắt buộc. Tuy nhiên, thành công của nhiều học sinh khi ra đời có thể ở các môn học khác chứ không chỉ là môn học bắt buộc. Nhà trường cần chú trọng dạy và học các môn, không coi trọng môn này, nhẹ môn kia.

Thứ ba, tuyển sinh đại học từ năm 2025 phải thay đổi so với hiện nay. Một mặt, tăng cường thi đánh giá năng lực, mặt khác xây dựng các tổ hợp mới có các môn như Tin học, Công nghệ, Giáo dục Kinh tế và Pháp luật; hoặc tuyển sinh theo học bạ cần đánh giá toàn diện, ít nhất là kết quả của 4 hoặc 5 học kỳ THPT. Các tổ hợp môn có Ngoại ngữ hay Lịch sử cần tăng chỉ tiêu, ưu tiên chứng chỉ ngoại ngữ quốc tế…

Thứ tư, đổi mới giảng dạy, kiểm tra, đánh giá các môn học, quan điểm về học. Học không phải để đối phó thầy, cô hay thi (thi gì học nấy), mà học để phát triển phẩm chất năng lực, làm người, cạnh tranh việc làm với trí tuệ nhân tạo.

Môn Ngoại ngữ có vai trò quan trọng trong hội nhập quốc tế, để nước ta tham gia hiệu quả hơn chuỗi giá trị toàn cầu, nên chú trọng phát triển cho học sinh cả 4 kỹ năng: Nghe, nói, đọc, viết, theo chuẩn kỹ năng 6 bậc của Việt Nam.

Chứng chỉ ngoại ngữ theo chuẩn của Việt Nam cũng cần được ưu tiên trong tuyển sinh đại học như chứng chỉ quốc tế, để việc dạy học ngoại ngữ ở trường phổ thông có thể cạnh tranh với các trung tâm dạy chứng chỉ quốc tế. Đổi mới mạnh mẽ dạy và học môn Lịch sử, không chủ quan là môn học bắt buộc nên dạy thế nào học sinh cũng học.