Bài thuốc tắm đặc sắc của người Dao đỏ
Trong kho tàng văn hóa truyền thống đa dạng của đồng bào Dao đỏ ở xã Tả Phìn (hợp nhất của 2 xã thuộc thị xã Sa Pa (cũ) gồm xã Tả Phìn và xã Trung Trải, tỉnh Lào Cai), những bài thuốc tắm được xem là nét riêng độc đáo, gắn liền với đời sống cộng đồng từ bao đời nay. Người Dao gọi loại thuốc này là Đìa zảo xin. Khác với nhiều dân tộc chỉ sử dụng thuốc nam để sắc uống, đắp hay bôi, người Dao đỏ đã biết kết hợp hơn 200 loại lá, thân, vỏ cây để tạo nên những nồi nước tắm mang công dụng đặc biệt.
Nguyên liệu được bà con trồng ngay trong vườn hoặc thu hái từ rừng sâu. Nhiều loại cây phải đi xe máy hàng chục cây số, rồi tiếp tục trèo đèo, lội suối mới tìm được. Có những khu vực chỉ đến được vào ngày nắng ráo, còn trời mưa thì đường núi trơn trượt, việc di chuyển gần như bất khả thi. Chính sự gian khó ấy càng làm tăng giá trị của mỗi nồi nước thuốc tắm, bởi nó chứa đựng cả công sức và kinh nghiệm quý báu của người Dao.
Các bài thuốc tắm được lưu truyền với nhiều công dụng khác nhau. Có loại tốt cho da với kim ngân, lá khế, thì là, lá vối, long não, hoàng bá nam; có loại giúp xương khớp dẻo dai nhờ thanh táo, thổ lục linh, thiên niên kiện, đào rừng, lá lốt; cũng có loại hỗ trợ tiêu hóa với sa nhân, sả, hồi, quế, thủy xương bồ... Dù khác nhau về thành phần, tất cả đều chung đặc điểm là mang lại sự thư giãn, phục hồi sức khỏe và niềm tin vào y học dân gian.
Hợp tác xã của những người phụ nữ Dao đỏ
Nhận thấy giá trị to lớn từ tri thức bản địa, năm 2015 chị Tẩn Tả Mẩy cùng 120 phụ nữ Dao đỏ ở Tả Phìn đã chung tay thành lập Hợp tác xã Cộng đồng Dao đỏ. Ý tưởng ban đầu của họ không chỉ nhằm bảo tồn và phát triển sản phẩm thuốc tắm truyền thống mà còn để tạo sinh kế tại chỗ cho phụ nữ trong xã. Với họ, có việc làm và thu nhập ổn định nghĩa là không phải lang thang bán hàng rong ở khu du lịch Sa Pa hay đi làm thuê xa nhà, đối mặt với nhiều rủi ro.
Sản phẩm đầu tiên mang thương hiệu Mẩy Đia ra đời từ sự chung sức ấy. Đó là loại nước tắm dạng cao lỏng, được nấu từ các nguyên liệu lá và vỏ cây do chính các xã viên mang tới mỗi ngày. Nước được đóng trong chai, can nhựa, dán nhãn thương hiệu rõ ràng. Thời điểm khởi đầu vô cùng khó khăn, bởi bản thân chị Mẩy không có điều kiện học hành nhiều, kiến thức về kinh doanh chủ yếu tự học. Hợp tác xã lại chưa thể tiếp cận nguồn vốn, mọi chi phí đều dựa vào gia đình chị và xã viên.
Những ngày đầu, cơ sở của chị chỉ là căn nhà cấp 4 cùng vài bồn gỗ để khách trải nghiệm. Nhưng dần dần, tiếng lành lan xa, khách tìm đến nhiều hơn, mô hình phát triển rộng rãi. Không ít xã viên học theo chị, mở thêm homestay, kết hợp dịch vụ tắm thuốc phục vụ du khách. Từ chỗ loay hoay khởi nghiệp, hợp tác xã đã trở thành điểm sáng trong việc gắn kết sản phẩm truyền thống với phát triển kinh tế cộng đồng.
Du lịch cộng đồng gắn với bảo tồn văn hóa
Sau 10 năm, Hợp tác xã Cộng đồng Dao đỏ đã xây dựng được cơ sở quy mô với 30 bồn tắm thuốc và trên 80 phòng nghỉ dạng homestay tại các hộ xã viên. Homestay mang kiến trúc mộc mạc, giữ nguyên nét văn hóa Dao đỏ, nhờ vậy du khách không chỉ đến để nghỉ ngơi mà còn để trải nghiệm đời sống bản địa.
Sản phẩm nước tắm Mẩy Đia đã có mặt tại nhiều tỉnh thành trong nước, phục vụ các cơ sở dịch vụ tắm lá thuốc từ Bắc chí Nam. Nhờ vậy, thương hiệu người Dao đỏ Tả Phìn ngày càng lan tỏa. Du khách đến Lào Cai không chỉ ấn tượng với cảnh sắc núi rừng mà còn nhớ đến trải nghiệm tắm thuốc độc đáo. Đây chính là cách mà người Dao đỏ vừa giữ gìn tri thức cổ truyền, vừa quảng bá hình ảnh văn hóa tới bạn bè trong và ngoài nước.
Chị Tẩn Tả Mẩy khẳng định, điều làm nên thành công của hợp tác xã không chỉ là sản phẩm, mà là việc cộng đồng biết dựa vào chính bản sắc văn hóa để làm kinh tế. Nhờ thế, Hợp tác xã Cộng đồng Dao đỏ vừa giúp người dân có việc làm ổn định, vừa góp phần xây dựng thương hiệu du lịch Sa Pa thêm hấp dẫn.
Khát vọng đưa nước tắm thành thuốc đông y
Dù đã tạo được chỗ đứng trên thị trường, chị Tẩn Tả Mẩy vẫn luôn trăn trở về việc sản phẩm mới dừng ở dạng nước tắm, nước ngâm chân. Theo chị, bản chất của nó vốn là bài thuốc, mỗi bài đều có công dụng hỗ trợ chữa bệnh. Điều chị mong mỏi là sản phẩm Mẩy Đia sẽ sớm được công nhận là thuốc đông y, để trở về đúng giá trị vốn có.
“Vốn dĩ nước tắm là bài thuốc, được người Dao chúng tôi dùng từ bao đời. Hiện tại chúng tôi đang nỗ lực thực hiện các thủ tục cần thiết để sản phẩm được công nhận, trở thành thuốc đông y phục vụ cộng đồng”, chị Mẩy chia sẻ.
Khát vọng này không chỉ là ước mơ cá nhân mà còn là tâm huyết chung của các xã viên. Với họ, nước tắm Dao đỏ không chỉ là sản phẩm du lịch, mà còn là tri thức y học cổ truyền cần được bảo tồn và phát huy đúng tầm. Nếu thành công, đây sẽ là bước tiến lớn, mở ra cơ hội để đưa sản phẩm bản địa vươn xa hơn trên thị trường dược liệu trong nước và quốc tế.
Từ những nồi nước thuốc giản dị, cộng đồng Dao đỏ ở Tả Phìn đã xây dựng nên một thương hiệu đặc sắc, vừa bảo tồn văn hóa, vừa đem lại lợi ích kinh tế. Trải qua nhiều thăng trầm, sản phẩm Mẩy Đia vẫn giữ vững giá trị, trở thành “thần dược tắm” được nhiều người ưa chuộng.
Ít ai ngờ rằng, sản phẩm được phục vụ khắp các cơ sở xông hơi trên cả nước lại khởi nguồn từ bàn tay những người phụ nữ Dao đỏ vùng cao. Với họ, mỗi chai nước tắm không chỉ mang ý nghĩa kinh tế, mà còn là niềm tự hào, là minh chứng cho sức sống bền bỉ của tri thức dân gian trong nhịp sống hiện đại.
