Với một số nền văn hóa, hình tượng rắn có vị trí quan trọng trong thế giới biểu tượng, tâm linh. Rắn thường thể hiện hình ảnh khác nhau, thậm chí là đối nghịch như hiền - ác, tốt - xấu, hủy diệt - tái sinh, quyết đoán - đa nghi, tình yêu - lòng thù hận…
Nguyên nhân từ đâu mà loài rắn có nhiều tính biểu tượng đến như vậy? Chính nét đặc trưng sinh học của loài rắn đã góp phần tạo nên ý nghĩa biểu tượng của nó. Đó là cách di chuyển uyển chuyển và sự siết chặt trong động tác bắt mồi khiến nó biểu trưng cho sức mạnh.
Đó là sự lột da biểu trưng cho sự tái sinh. Đó là nọc độc liên hệ đến đặc tính xấu. Đó là tính lưỡng giới tượng trưng cho khởi nguồn của vũ trụ hay thân hình ngoằn ngoèo không đầu không đuôi kéo dài vô tận hoặc là một đường tròn thể hiện tính luân hồi của sống và chết.
Biểu tượng cho sức mạnh
Trên thế giới, nhiều dân tộc xem rắn là chúa tể của muôn loài và biểu tượng cho sức mạnh phi thường. Ví như ở Thái Lan, trong văn hóa tâm linh, rắn là con vật linh thiêng, mang đến sức mạnh lớn lao cho con người.
Đó là lý do tại sao ở Thái Lan có khá nhiều ngôi đền thờ rắn. Trong đền, họ thường đặt một đôi rắn vàng và trắng. Rắn vàng tượng trưng cho đất. Rắn trắng tượng trưng cho nước. Sự hài hòa của chúng tạo nên sức mạnh đại đoàn cho con người.
Người Khmer vốn có tín ngưỡng bản địa thờ rắn Naga (tiếng Khmer gọi là Niệk) chín đầu, là biểu tượng cho thần đất và thần nước, giúp ích cho cuộc sống con người. Về sau, dưới những ảnh hưởng của đạo Bà-la- môn, rắn còn mang biểu tượng nguồn gốc của các vị vua lập quốc.
Truyền thuyết của người Khmer cho rằng vị vua lập quốc là con của một người Bà-la-môn (từ Ấn Độ đến vùng đất người Khmer bằng thuyền) tên là Kaudinya và con gái thần rắn Naga tên là Nagini. Người Khmer tin rằng: “Chính Kaudinya đã truyền cho họ bí quyết nghề trồng lúa và công việc thủy lợi. Còn các vị vua Khmer sau này thì được tin là đã giao phối với một Nagini xinh đẹp để duy trì dòng dõi hoàng gia…
Trong mỗi triều đại, các vị vua Khmer đều cho xây dựng các cung điện và các đền thờ khổng lồ bằng đá, mà rắn Naga được xem là vị thần canh giữ nơi thiêng liêng đó, vì vậy, chúng luôn xuất hiện trên cầu thang, trên các lối đi, trên ngưỡng cửa hoặc các mái tháp để xua đuổi tà ma.
Trong tín ngưỡng thờ Mẫu, có thờ Quan ngũ hổ và Quan xà thần là hai loài vật được tôn kính, đại diện cho sức mạnh (hổ) sự dẻo dai, linh hoạt (rắn) trong hệ thống thần linh tứ phủ. Hai vị thần rắn được gọi là Ông Lốt, một màu xanh lá cây (thanh xà đại tướng), một màu trắng (bạch xà đại tướng).
Hai “vị” này thường nằm vắt ngang xà nhà của điện thờ, có nhiệm vụ bảo vệ, trừ tà, diệt quỷ, canh giữ âm binh đường thủy... Tục thờ rắn như thủy thần ở một đền miếu riêng còn phổ biến trên khắp mọi miền đất nước.
Thờ rắn vì rắn bảo vệ (đền thờ Rắn ở xã Cẩm Lương, Cẩm Thủy - Thanh Hóa với quan niệm rắn bảo vệ dòng suối có nhiều cá; ở một vài tỉnh Đồng bằng Nam Bộ có những ngôi đình thờ rắn…), vì rắn giúp mưa thuận gió hòa (xã Thủy Phù, Hương Thủy, Thừa Thiên Huế cũng có bàn thờ rắn, tương truyền “các ngài” là con của thần Gió)…
Như vậy, ở nhiều nền văn hóa từ phương Đông đến phương Tây, rắn luôn là một loài vật được xem là rất linh thiêng. Và chúng, từ buổi sơ khai của loài người đã có tính biểu tượng cho sức mạnh phi thường trong vũ trụ.
Biểu tượng cho sự tái sinh
Trong văn hóa, rắn là một trong những loài biểu tượng cho sự tái sinh (cùng với tứ linh Long, Ly, Quy, Phụng). Từ thực tế rắn tự lột da để sống khỏe mạnh, trẻ trung hơn, người Hy Lạp tin rắn có bí quyết trường sinh bất tử nên coi rắn là biểu tượng của đất và nước. Loại nữ trang cổ Hy Lạp thông dụng nhất mang hình rắn khoanh tròn.
Thần Zeus - vị thần tối cao, mùa Xuân đến sẽ xuất hiện dưới dạng một con rắn cùng với nữ thần cai quản Trái đất Rhea cũng mang hình rắn. Thần Chữa bệnh của người Hy Lạp tên là Asklepios được biểu tượng bằng con rắn. Con rắn cuốn trên chiếc gậy là biểu tượng của ngành y. Con rắn cuốn trên chiếc ly có chân, đầu hướng vào miệng ly, là biểu tượng của ngành dược…
Trên thế giới, nhiều dân tộc xem rắn là chúa tể của phụ nữ. Trong quan niệm của người Ấn, người phụ nữ muốn có con thường phải nhận một con rắn hổ mang làm con nuôi. Với người Thái Lan, rắn là âm, là hồn của âm vật, là thần mẹ và trong nghệ thuật, vẻ đẹp nữ tính của người phụ nữ được gắn với vẻ đẹp của rắn. Do vậy, người Thái không giết rắn một cách bừa bãi. Sự giao hòa của chúng sẽ tạo ra cuộc sống sinh sôi nảy nở của con người.
Ở châu Âu, tục thờ rắn phổ biến quanh lưu vực những con sông ở Hy Lạp. Ở đây, rắn không chỉ tượng trưng cho sự khôn ngoan, mà còn là biểu hiện của tín ngưỡng phồn thực về khả năng sinh sản.
Biểu tượng rắn trong các nền văn hóa tại Ấn Độ đóng vai trò vô cùng quan trọng đối với đời sống vật chất, tinh thần của người dân nơi đây. Hình ảnh rắn, đặc biệt là Naga, xuất hiện ở nhiều tôn giáo lớn như Hindu giáo, Phật giáo và Kỳ Na giáo.
Naga được miêu tả là một vị thần nửa người nửa rắn, đại diện cho sức mạnh bảo vệ và sự sinh sôi. Trong các ngôi đền Hindu, hình ảnh của rắn thường khắc họa cùng với những vị thần như Shiva, Vishnu.
Bởi thế, rắn được xem như biểu tượng của sự bất tử, được kính trọng như con vật linh thiêng. Người Ấn còn dành riêng cho rắn ngày tết vào tháng 8 hàng năm. Hình ảnh thường thấy ở các đền đài Ấn Độ là vị thần cầm rắn trên tay hay để rắn quấn quanh mình.
Hình ảnh rắn Naga trong các nền văn hóa được cách điệu không giống nhau: Rắn Naga 3 đầu trong văn hóa Khmer tượng trưng cho quan niệm tam tài, rắn 5 đầu tượng trưng cho ngũ hành, 7 đầu tượng trưng cho sự đắc đạo trong tu hành (hình tượng rắn Naga bảo vệ đức Phật tọa thiền) và 9 đầu chính là con đường dẫn tới thiên đàng; rắn Naga trong văn hóa Lào có 7 đầu…, là những con số lẻ - số dương theo tư duy truyền thống phương Đông.
Trong văn hóa dân gian Việt Nam, rắn không được xem là biểu tượng gắn với tôn giáo (trừ trường hợp Phật giáo của người Khmer Nam Bộ) với các vị vua khai quốc. Tục thờ rắn là một tín ngưỡng nguyên thủy của người Việt với hai ý nghĩa chính là vật tổ và thủy thần. Trong hai ý nghĩa mang tính tâm linh nguồn cội đó, suy cho cùng cũng là biểu tượng cho sự tái sinh.
Biểu tượng cho cái xấu, cái ác
Bên cạnh những con vật như: Quạ, chằn tinh, cáo… thì rắn ở một số nền văn hóa cũng có biểu tượng cho cái xấu, cái ác. Tuy nhiên, không phải như các con vật biểu tượng cho cái ác khác, rắn vẫn luôn là loài vật dù ở tính biểu tượng nào thì vẫn hiện lên với sự linh thiêng, được con người tôn thờ.
Do đó, tính biểu tượng về cái ác, về những điều không tốt của nó cũng có điểm đặc biệt hơn. Con người nhìn chung là sợ rắn và vì sợ nên thần thánh hóa, thờ cúng để mong rắn bảo vệ cho mình. Trong các nền văn hóa khác nhau, loài rắn mang những nét riêng khác biệt rất thú vị.
Đối với người Việt Nam, rắn không phải là loài vật thân thiện với con người. Trong quan niệm dân gian, rắn là con vật hiểm ác, tinh quái và có phần gian xảo. Nhưng cũng chính vì những đặc tính đó mà con người thần thánh hóa, thờ cúng như một vị thủy thần để cầu thân, mong rắn không làm hại người.
Nhìn chung, rắn không có được hình ảnh tốt trong tâm thức của người Việt. Cứ nhắc tới rắn, bao giờ người ta cũng kèm theo những điều xấu. Những thành ngữ gắn với con vật này đều có nghĩa xấu, chưa bao giờ được dùng để chỉ một hình ảnh đẹp. Chẳng thế mà ai ác, đáng ghét là người ta đổ ngay là loài rắn độc.
Trong ngạn ngữ của ta những câu như “thẳng như rắn bò”, “thao láo như mắt rắn ráo”, “oai oái như rắn bắt nhái”… vừa nêu lên những đặc điểm của loài rắn, vừa chỉ loại người mà nhân dân ta không ưa. Đối với những người ngoài miệng tử tế, nhưng bụng dạ nham hiểm, người ta thường có câu “khẩu phật tâm xà”.
Với những người quá quắt thì không có gì đúng hơn câu ví “miệng hùm nọc rắn”. Và những kẻ rước quân xâm lược về giày xéo quê hương, đất nước thì muôn đời bị nguyền rủa là đồ “cõng rắn cắn gà nhà”…
Ở Việt Nam ta, rắn “sắm vai ác độc”. Nó nhiều lần xuất hiện trong các câu chuyện cổ. Trong truyền thuyết “Sơn Tinh, Thủy Tinh”, rắn xuất hiện dưới hình hài là những con thủy quái hay còn gọi là thuồng luồng - đại diện cho thế lực siêu nhiên mang theo những hiểm họa với mùa màng và sự sinh tồn của con người.
Chiến thắng của Sơn Tinh trong truyện phản ánh tín ngưỡng nguồn nước và ước vọng ngàn đời của các cư dân nông nghiệp lúa nước… Còn trong truyện “Rể trăn” lại xuất hiện hai con trăn hoàn toàn đối lập nhau: Một con là hiện thân của chàng trai có diện mạo đẹp đẽ, hiền lành, tốt bụng; con còn lại có hình hài gớm ghiếc chuyên đi hại người. Con trăn hiền lành giúp đỡ người khác dễ dàng nhận được tình cảm yêu mến của con người, trong khi con trăn chuyên đi hại người bị nhận kết cục tồi tệ là cái chết.
Trong văn hóa của người Pháp, rắn cũng là loài vật nhiều khi là biểu tượng cho sự độc ác. Khi người Pháp mô tả ai với cái lưỡi chẻ đôi tức là muốn nói người ấy mồm miệng toàn nói điều độc địa như loài rắn độc. Cũng với ý nghĩa đó, kẻ tiểu nhân bị ví là ở dưới thấp hơn cả bụng rắn.
Với đạo Thiên Chúa, rắn thường được coi tượng trưng cho âm mưu xấu xa và quỷ quyệt. Trong kinh thánh Cựu Ước, một con rắn trong vườn Địa đàng đã xúi bẩy Eve và Adam ăn trái cấm khiến họ bị đuổi khỏi vườn. Kinh Khải huyền còn viết rắn là biểu tượng cho quỷ Satan...
Năm 2025 theo lịch âm là năm Ất Tỵ. Trong hệ thống can chi của người Việt, Ất Tỵ tương ứng với con rắn. Sự kết hợp giữa can “Ất” thuộc hành Mộc, tượng trưng cho sự sinh sôi, phát triển và địa chi Tỵ thuộc hành Hỏa, đại diện cho sự nhiệt tình, năng động tạo nên một năm đầy năng lượng và biến động. Như vậy, rắn trong năm nay là biểu tượng cho những điều tốt đẹp.
