Phát triển từ bài thuốc dân gian
Dự án “Sản xuất chế phẩm chức năng Cafetaso hỗ trợ điều trị sỏi thận, sỏi mật từ cây cỏ Việt Nam” (2019 - 2020) do TS Nguyễn Quyết Tiến, Trưởng phòng Hoạt chất sinh học, Viện Hóa học, Viện Hàn lâm KH&CN Việt Nam chủ trì tập trung vào khả năng loại bỏ sỏi thận và sỏi mật hiệu quả cao.
Lần đầu tiên ở Việt Nam, chế phẩm hỗ trợ điều trị sỏi thận và sỏi mật từ lá cà phê chè và cây ngổ trâu được sản xuất thành công ở quy mô pilot, bên cạnh chế phẩm có hoạt tính tương tự là kim tiền thảo. Kết quả này đã đóng góp thêm khả năng lựa chọn sản phẩm điều trị cho các bệnh nhân sỏi thận và sỏi mật.
TS Nguyễn Quyết Tiến chia sẻ, ông và các cộng sự đã đến với hướng nghiên cứu chế phẩm hỗ trợ điều trị sỏi thận từ cây cà phê chè (Coffea arabica) và cây ngổ trâu một cách khá tình cờ.
“Cách đây hơn chục năm, một bạn học viên cao học mà tôi có hướng dẫn có người nhà bị sỏi thận nhưng không muốn phẫu thuật nên đã tìm cách chữa bằng lá cây cà phê chè theo một bài thuốc cổ truyền của người Dao, hơn một tháng sau, bạn ấy kể là đã hết sỏi. Từ đó tôi mới có ý tưởng đề xuất đề tài nghiên cứu cấp cơ sở về cây cà phê chè vào năm 2008”, TS Tiến cho biết.
TS Quyết Tiến chia sẻ: “Chúng tôi chủ yếu áp dụng các phương pháp sắc ký (sắc ký cột, sắc ký lỏng cao áp hoặc sắc ký lỏng điều chế hiệu năng cao) để phân lập và xác định cấu trúc hóa học các chất trong cây cà phê chè xem có hoạt tính gì giúp điều trị sỏi thận không. Mục tiêu là tìm bằng chứng khoa học của bài thuốc”.
Nghiên cứu cho thấy, trong lá cây cà phê chè có ba lớp chất chính là phytosterol, glycosit và ancaloit. Nhóm nghiên cứu đã phân lập và xác định được cấu trúc hóa học của các lớp chất kể trên. Có những chất có hoạt tính rất hay, chẳng hạn như axit 3β-hydroxylup-12-en-28-oic, axit ursolic có khả năng kháng khối u và kháng HIV. Nhưng chất liên quan nhất đến khả năng bài sỏi thận là caffein - có tác dụng lên trung ương thần kinh và lợi tiểu.
Tuy nhiên, sau khi dùng cao chiết xuất từ cành lá cây cà phê chè để sản xuất thử nghiệm chế phẩm điều trị sỏi thận, nhóm nghiên cứu nhận thấy hiệu quả chưa được như kỳ vọng. Mong muốn tạo ra một sản phẩm có hiệu quả cao hơn đã thôi thúc họ nghĩ đến việc kết hợp với một loại cây khác để tăng cường tác dụng.
“Chúng tôi chọn cây ngổ trâu, một loại thảo dược dân gian dùng chữa sỏi thận. Các tài liệu tham khảo cho thấy, cây ngổ trâu có những lớp chất có hoạt tính giãn cơ trơn, cơ thẳng, tức là giãn cơ ở bàng quang, đường ống tiết niệu... Do vậy, chúng tôi muốn kết hợp hai cây này, một có tác dụng bài sỏi, một có tác dụng giãn đường ống tiết niệu thì sẽ giúp loại bỏ sỏi thận nhanh hơn, lại giảm đau”, TS Tiến phân tích.
Nhóm nghiên cứu đã phân lập được tám chất trong cây ngổ trâu, trong đó có hoạt chất enhydrin có tác dụng giãn cơ.
Thảo mộc được chế thành thuốc chữa bệnh sỏi thận.
Tiêu tán sỏi thận không cần mổ
Kết quả thử nghiệm chế phẩm Cafetaso dạng viên nang từ cao chiết cây cà phê chè và ngổ trâu cho thấy họ đã đi đúng hướng.
“Khi sản phẩm thử nghiệm mới ra, nhà tôi có mấy người bị sỏi thận, nhưng sợ mổ nên muốn uống thử cái này. Rất mừng là ai sử dụng xong cũng đều đi hết sỏi.
Ban đầu, chúng tôi chỉ nghĩ đến điều trị sỏi thận thôi. Nhưng có người uống bị cả sỏi thận lẫn sỏi mật, uống xong một thời gian thì cả hai đều hết. Tuy nhiên, sản phẩm có tác dụng phụ là do chứa caffeine khá cao (khoảng 2%) nên ai chưa uống quen thời gian đầu sẽ bị mất ngủ, về sau sẽ hết.
Ngoài ra, một số người sử dụng phản ánh có lúc hơi bị đau quặn, đó là do uống liều quá cao, không theo đúng chỉ dẫn nên sỏi xuống nhanh, tắc đường tiết niệu gây đau. Lúc đó tạm dừng, đợi hết đau uống lại bình thường”, TS Tiến cho biết.
Độ an toàn của sản phẩm đã được chứng minh qua thử nghiệm độc tính cấp LD50 của chế phẩm ở mức rất lành tính (LD50 ~ 18.5 g/kg). Chỉ tiêu về độc tính cấp và độc tính bán trường diễn (ảnh hưởng của chế phẩm với các cơ quan nội tạng) đều đáp ứng tốt cho người sử dụng.
Để có sản phẩm hoàn thiện hôm nay, nhóm nghiên cứu trải qua hành trình hơn 10 năm ròng rã.
“Để đi đến dự án sản xuất thử nghiệm vào năm 2019, chúng tôi đã trải qua ba cấp đề tài. Đầu tiên là đề tài cấp cơ sở năm 2008. Đến năm 2011 - 2012 thì được thực hiện một đề tài cấp Viện Hàn lâm. Sau đó chững lại một thời gian đến gần đây mới được thực hiện dự án sản xuất thử nghiệm chế phẩm Cafetaso”, TS Nguyễn Quyết Tiến kể lại.
“Lẽ ra quá trình này sẽ nhanh hơn. Sau khi kết thúc đề tài vào năm 2012, chúng tôi đã dự định hợp tác với doanh nghiệp để sản xuất. Nhưng không bên nào ủng hộ, nên đành phải gác lại cho đến tận bây giờ. Chúng tôi đi liên hệ rất nhiều doanh nghiệp, nhưng chẳng ai làm. Họ bảo nếu có quy trình sản xuất sản phẩm cụ thể thì bán để họ tự làm chứ không muốn hợp tác”, TS Tiến kể.
Bởi vậy, sau khi kết thúc đề tài vào năm 2012, bẵng đến gần chục năm sau, vào năm 2019, TS Nguyễn Quyết Tiến mới tìm được một doanh nghiệp sẵn sàng hợp tác là Công ty Tinh dầu và chất thơm (Enteroil), vốn xuất phát từ Viện Hàn lâm KH&CN Việt Nam.
TS Nguyễn Quyết Tiến chia sẻ, nhiều doanh nghiệp thường phản ánh rằng muốn tìm kiếm sản phẩm công nghệ mới nhưng không biết tìm ở đâu trong nước? Vậy tại sao, một sản phẩm tiềm năng như thế này vẫn phải chật vật tìm nơi tiếp nhận?
Thực chất, không riêng gì trường hợp của Cafetaso, “khoảng trống” trong chuyển giao công nghệ giữa viện, trường và doanh nghiệp cũng là tình trạng chung ở nhiều nơi. Với mục tiêu hướng đến lợi nhuận, rất ít doanh nghiệp sẵn sàng chấp nhận những kết quả nghiên cứu từ các viện trường.
Thời gian tới, nhóm nghiên cứu dự định sẽ xác định hoạt tính của chế phẩm để phát triển từ sản phẩm thực phẩm chức năng thành thuốc.
