Điều đáng nói ở hồ nước ngọt nhân tạo này là sự nguyên sơ, thuần khiết của cảnh quan, sự mộc mạc, thân thiện của con người. Nơi non cao, cảnh đẹp ấy đã tạo cảm hứng cho ca khúc “Hồ trên núi” của nhạc sĩ Phó Đức Phương.
Sẵn tôm, đầy cá
“Cấm Sơn có núi Ba Hòn, có đoàn du kích lên non diệt thù”. Tìm về câu ca xưa, chúng tôi ngược đèo lên Cấm Sơn. Thu sang mang theo hơi lạnh và cái nắng vàng hanh hao trải khắp miền núi rừng, những cơn gió heo may ngập tràn như càng góp thêm cho hồ Cấm Sơn nét thanh bình, yên ả.
Làn nước trong xanh, sóng vỗ dập dềnh, chiếc thuyền nan khua nhẹ mái chèo lướt trên sóng nước, mặt hồ in bóng núi rừng như gom cả trời thu xuống đáy nước bao la. Bạt ngàn bông lau, hoa dại bung nở trắng quanh hồ… Quả là một bức tranh sơn thủy đan xen hòa cùng những nếp nhà đất nâu đã óng màu thời gian của người Tày, Nùng, Cao Lan, Sán Chỉ, càng khiến cho cảnh thu ở Cấm Sơn thêm khoáng đạt, yên bình.
Sau hành trình hơn 1 giờ đồng hồ di chuyển từ TP Bắc Giang trên quốc lộ 1A, chúng tôi ngược Hữu Lũng (Lạng Sơn) rồi đi vào đường nhánh rẽ sang xã Tân Sơn. Đường đi khá thuận lợi và cảnh quan hai bên đường mỗi lúc như mở ra bao điều mới lạ.
Thi thoảng lại gặp những bóng áo chàm của đồng bào Tày, Nùng rủ nhau đi chợ phiên. Hồ Cấm Sơn hiện ra trước mắt với cảm giác thực sự ngỡ ngàng, làn nước mát tỏa ra cùng tiếng gió rì rào bên những dặng keo, thông cao vút ven hồ, đã lâu lắm rồi tôi mới cảm nhận được “mùi” của khí núi hương trời thật đậm sâu đến vậy.
Sau hành trình đi xe máy dạo quanh bờ hồ ngắm cảnh, đoàn thuê thuyền máy cùng một người dân rẽ sóng du ngoạn đi qua các đảo chìm, đảo nổi, trò chuyện cùng thợ đánh cá và hòa chung với sóng nước mây trời. Cũng có khi bước chân lên đảo khám phá các bản làng, tìm hiểu về cuộc sống, sinh hoạt văn hóa của cộng đồng dân tộc. Và cũng không quên thưởng thức món tôm cá nướng trên đảo nhỏ, món gà đồi luộc thơm mùi lá chanh, nhâm nhi chén rượu men lá Kiên Thành mềm môi ấm áp.
Thật hấp dẫn khi chứng kiến mẻ cá vừa được kéo lên từ lòng hồ của một ngư dân tên Vi Văn Đương với đủ các loại trôi, chép, chạch trấu, cua, tôm... còn tươi rói. Đó là thành quả của một đêm thả lưới vương của anh Đương với bao vất vả nhọc nhằn.
 |
| Hồ Cấm Sơn có hàng trăm đảo lớn nhỏ khác nhau |
Ốc đảo
Lâu nay, Cấm Sơn vẫn được xem là “ốc đảo” hoang vu, người dân trong vùng lòng hồ gần như sống biệt lập với thế giới bên ngoài nên đồng bào khá chất phác, thân thiện. Những chiếc thuyền vẫn là phương tiện chính của bà con. Họ đi chợ, đi bán cá, bán nông sản hằng ngày bằng thuyền. Trẻ em đến lớp bằng thuyền và thậm chí từ nhà nọ sang nhà kia cách nhau có vài mét cũng phải sử dụng thuyền.
Mà lạ thay, bé nào cũng bơi giỏi như rái cá, chèo thuyền thật điêu luyện. Những cô giáo trẻ miền xuôi “yêu nghề mến trẻ” phải cắm bản cả tháng trời mới có dịp đi nhờ thuyền của HS ra ngoài phố gọi là để... “giải ngố”. Những người nông dân cứ mãi quanh quẩn mưu sinh quanh mặt hồ, họ bắt được mớ cá, mẻ tôm hay trồng được quả vải, quả nhãn thì phải mất cả ngày di chuyển trên hồ để mang lên được bờ tiêu thụ.
Mùa này, nước hồ Cấm Sơn đã bắt đầu rút sâu hơn, để lộ ra những bãi đất phù sa, người dân lại tranh thủ trồng hoa màu ở ven bờ. Anh Vi Văn Trên, dân tộc Nùng, nhà ở một hòn đảo giữa hồ dẫn chúng tôi quanh hồ bằng thuyền máy, anh kể: Trước đây, mỗi gia đình đều có vài sào ruộng trồng lúa nhưng gần đây mực nước hồ dâng cao tới 4 - 5 m nên ruộng đất bị ngập hết, nhiều vườn cây ăn quả cũng héo úa vì úng lụt.
Mùa nước lên từ tháng 4 đến tháng 8 là cả một vùng rộng lớn mênh mông bể sở, đất đai không có nên người dân chỉ có duy nhất nghề đánh bắt cá kiếm sống. May thay, nguồn thủy sinh ở hồ khá phong phú. Hầu hết các gia đình tại đây đều có lưới vương, lưới chùm, lưới bát quái, vó, rọ tôm, thuyền nan, thuyền máy.
Đánh bắt được nhiều, ăn không hết lại chuyển cá lên bờ bán lấy tiền mua gạo và các vật dụng thiết yếu. Hoặc cũng có khi người dân chọn những con cá mương, cá thiểu loại nhỏ ướp muối, phơi khô để dành được lâu.
Là người đánh cá chuyên nghiệp trên lòng hồ Cấm Sơn, anh Vi Văn Trên thuộc nằm lòng từng ngõ ngách trên hồ. Anh kể tiếp: Năm 1947, thực dân Pháp tràn về khu vực Lạng Sơn và chiếm đóng núi Ba Hòn thuộc tổng Cấm Sơn, khi đó chưa có hồ nước như ngày nay, nơi đây được đánh giá có vị trí đắc địa, nếu tiến có thể nhanh chóng vượt qua đèo Quao sang Lạng Sơn, khi lui sẽ tạo thế phòng thủ. Đội du kích núi Ba Hòn được thành lập. Năm 1950, sau hơn 3 năm kháng chiến, quân Pháp đã bị đánh bật khỏi Cấm Sơn, người dân từ khắp nơi lại trở về sinh sống, xây dựng bản làng.
Được trực tiếp đi thuyền máy giữa hồ Cấm Sơn mới thấy được sự bao la, kỳ vĩ, anh Trên bảo: Có một ngọn đồi nhỏ giữa hồ tên là “đồi 63” vì năm 1974, đơn vị thủy sản của địa phương đã quây lưới đánh bắt được tới 63 tấn cá.
Những người làm nghề chài lưới như anh Trên nhiều lần bắt được cá to hàng chục kg ở hồ, cao nhất có con nặng tới 30 kg. Ngoài ra, các loại cá nhỏ, tôm, cua… thì nhiều vô số. Tuy nhiên, những năm gần đây, số lượng cá, tôm trong vùng hồ đã giảm đáng kể do lượng người khai thác nhiều, lại sử dụng những phương pháp tận thu.
 |
| Món cá nướng được du khách thích thú khi đến Cấm Sơn |
Hồ nước ngọt quý giá
Hằng năm, ngành nông nghiệp địa phương đã thả vài tấn các loại cá như: Trôi, mè, chép và rô phi nhằm bổ sung, tái tạo nguồn lợi thủy sản tự nhiên; tạo điều kiện giúp bà con các xã vùng hồ tăng nguồn thu nhờ khai thác, đánh bắt cá tại chỗ.
Lắm tôm cá và cảnh quan tươi đẹp là lý do để nhiều nhóm, câu lạc bộ câu cá ở các thành phố lớn tìm về Cấm Sơn cắm trại vui chơi giải trí. Trong khi đó, từ năm 1992 đến 1998, quanh hồ Cấm Sơn được dự án CARE (Australia) đầu tư trồng rừng phòng hộ, diện tích cây xanh đã được phủ kín nên tạo cảnh quan môi trường sinh thái rất thân thiện.
Cấm Sơn không chỉ có tôm cá nhiều, mà hơn hết là chất lượng nguồn nước rất tốt bởi xung quanh người dân trồng rừng bao phủ, lại không có hoạt động sản xuất công nghiệp xả thải ra môi trường. Nằm ở độ cao khoảng 300m so với mực nước biển, hồ Cấm Sơn là công trình đại thủy nông lớn của cả nước và lớn nhất miền Bắc.
Công trình trải rộng qua địa phận 4 xã gồm: Cấm Sơn, Tân Sơn, Hộ Đáp và Sơn Hải, có nhiệm vụ điều tiết, cung cấp nước tưới cho sản xuất nông nghiệp khu vực huyện Lục Ngạn (Bắc Giang) và huyện Hữu Lũng (Lạng Sơn). Với diện tích khoảng 2.650ha, hồ Cấm Sơn đã trở thành tài sản quý giá mang lại nguồn lợi lớn cho địa phương.
Chia tay Cấm Sơn khi chiều buông với tâm trạng đầy lưu luyến, trong lòng lại gợi về câu hát trong nhạc phẩm của nhạc sĩ Phó Đức Phương được sáng tác vào năm 1971 được lấy cảm hứng từ một chuyến đi thực tế đến hồ: “Thuyền ta ngược, thuyền ta xuôi giữa dòng nước bạc nhịp chèo ta bơi/ Ai đắp đập, ai phá núi/ Cho hồ nước đầy làm mặt gương soi/ Non xanh mà nước biếc...”.
 |
| Một góc chợ phiên Tân Sơn |
 |
| Một chiếc cầu tạm được nối ra đảo ở vùng hồ Cấm Sơn |
 |
| Du khách dạo chơi trên lòng hồ Cấm Sơn bằng thuyền máy |
