5 lần cúng mới trưởng thành
Trên địa bàn tỉnh Phú Yên hiện có gần 25.000 người Ê Đê sinh sống chủ yếu ở hai huyện Sông Hinh và Sơn Hòa.
Trong số các nghi lễ vòng đời của người Ê Đê Phú Yên như lễ cúng đặt tên, lễ cúng thổi tai, lễ cúng trưởng thành, lễ hỏi chồng, lễ bắt chồng, lễ tiễn đưa, lễ bỏ mả thì lễ cúng trưởng thành rất quan trọng. Lễ cúng trưởng thành được thực hiện ở độ tuổi trưởng thành trở về sau, ở người đã có gia đình hoặc chưa có. Việc cúng này do cha mẹ sắm sửa, chuẩn bị làm lễ. Nếu cha mẹ không có điều kiện hoặc đã mất thì người thân trong gia đình lo sắm sửa để thực hiện lễ cúng.
Lễ cúng trưởng thành phải thực hiện 5 lần trong 5 ngày thì người đàn ông mới được cộng đồng thừa nhận là trưởng thành. Lễ được tổ chức lớn hay nhỏ tùy thuộc vào điều kiện kinh tế của mỗi gia đình, cũng như từng địa phương, nhưng theo thông lệ thì tất cả mọi người trong buôn làng sẽ cùng đến chia vui với gia đình. Trong 5 ngày cúng, không ngày nào mà không có tiếng trống, tiếng cồng, tiếng chiêng.
Trước khi bắt đầu lễ cúng, từ sáng sớm, người được cúng đi ra bến nước của làng mình rửa mặt trước sự chứng giám của Yàng (trời), thần bến nước cùng đông đảo bà con trong làng. Khi đã gội đầu xong, người này hứng nước đầy vào quả bầu eo để mang về làm lễ cúng Yàng. Việc làm này có ý nghĩa là để tẩy rửa sạch tội trong quá khứ.
Theo già Ma Oi (ở buôn Bầu, xã Ea Trol), lễ vật chính trong ngày đầu tiên của lễ cúng trưởng thành là một ché rượu cần và một con gà. Sau khi thầy cúng cúng xong, mẹ của chàng trai đến ché rượu cần lấy rượu ra để mời dòng họ cùng người làng, sau đó đến lượt cha chàng trai. Mẹ chàng trai làm trước là bởi người Ê Đê theo chế độ mẫu hệ.
Lễ vật chính của ngày thứ hai là 7 ché rượu cần, một con heo thiến, một cây nến và một thanh củi đang cháy. Ngày thứ ba là 5 ché rượu cần và một đĩa thịt heo, trong đó ché rượu đầu tiên dùng để cúng, 4 ché rượu còn lại dùng để mời khách. Ngày thứ tư là 3 ché rượu cần và một đĩa thịt heo, trong đó ché rượu đầu tiên dùng để cúng, 2 ché rượu còn lại dùng để mời khách. Ngày cuối cùng, lễ vật chính là một ché rượu cần.
Đối với người Ê Đê ở buôn Hai Krông (xã Ea Bia), lễ vật chính của ngày đầu tiên là một ché rượu cần và một con gà. Ngày thứ hai là 3 ché rượu cần và 3 con gà. Ngày thứ ba là 3 ché rượu cần và một con heo. Ngày thứ tư là 5 ché rượu cần và một con heo thiến lớn đủ để đãi bà con trong buôn một bữa ăn no. Ngày thứ năm là 7 ché rượu cần và một con heo thiến nhỏ.
Cúng xong, thầy cúng đeo chiếc vòng đồng do người thân chuẩn bị sẵn vào tay người được cúng. Chiếc vòng đồng đeo tay trong lễ cúng trưởng thành có ý nghĩa biểu tượng khẳng định rằng, buôn làng đã trao cho người đàn ông sức mạnh và có thể gánh vác công việc nặng nhọc của gia đình, của buôn làng. Vì có sự tham gia đóng góp của cả buôn làng nên lễ cúng trưởng thành của người Ê Đê thể hiện tính cộng đồng rất cao.
 |
| Thầy cúng đeo vòng đồng vào tay người được cúng |
Lễ dành cho cả người chết
“Người Ê Đê chúng tôi quan niệm, con người luôn được che chở bởi một vị thần và phải phụ thuộc vào vị thần ấy cho đến khi được làm lễ cúng trưởng thành. Làm được lễ cúng trưởng thành là đã loại bỏ được bệnh tật trong người, con người được sống thoải mái. Sau lễ cúng, sức khỏe là của bản thân mình không còn phụ thuộc vào thần linh. Vì thế, dù nghèo thế nào thì trước khi về thế giới bên kia phải làm được lễ cúng trưởng thành để linh hồn mình không bị thần linh chi phối”, ông Ma Lao (ở buôn Hai Krông) chia sẻ.
Đồng bào Ê Đê Phú Yên quan niệm, khi lễ cúng trưởng thành hoàn tất cũng là lúc người đàn ông đã đủ mạnh, thoát khỏi mọi bệnh tật, cuộc sống được tự do, không bị phụ thuộc vào thần linh. Có nhiều người đến khi về thế giới bên kia vẫn chưa có điều kiện làm lễ cúng trưởng thành, cả đời họ phải phụ thuộc thể xác lẫn tâm hồn của mình cho thần linh nên họ bị khống chế, không được tự do. Vậy nên, dù họ đã mất thì người thân trong gia đình cũng phải thực hiện lễ cúng trưởng thành cho họ. Bởi nếu người thân không làm lễ cúng thì ở thế giới bên kia, bệnh tật của họ vẫn còn dai dẳng.
Nhận thấy những giá trị văn hóa đặc trưng và tầm quan trọng của lễ cúng trưởng thành của người Ê Đê Phú Yên, UBND tỉnh Phú Yên giao Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch xây dựng hồ sơ khoa học “Lễ cúng trưởng thành của người Ê Đê Phú Yên” và được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch công nhận đưa vào danh mục Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia vào năm 2018.
