Giải pháp nào cải thiện sức khỏe tâm thần của học sinh, sinh viên?

ThS.BS Nguyễn Thị Phương Mai - giảng viên Bộ môn Nhi (Trường Đại học Y Hà Nội), bác sĩ khoa Tâm thần (Bệnh viện Nhi Trung ương) đưa ra giải pháp cải thiện, khắc phục để có thể xây dựng thế hệ trẻ vượt trội về trí tuệ, thể chất, giàu năng lực hội nhập.

Thực trạng đáng lo ngại

- Từ thực tiễn hành nghề, đồng thời là người giảng dạy, nghiên cứu, bà có thể cho biết thực trạng sức khỏe tâm thần của học sinh Việt Nam hiện nay như thế nào?

- Theo báo cáo của Quỹ Nhi đồng Liên Hợp Quốc (UNICEF), hiện Việt Nam có khoảng 10% - 29% trẻ em và vị thành niên gặp vấn đề về sức khỏe tâm thần; hơn 3 triệu trẻ vị thành niên có nhu cầu hỗ trợ tâm lý.

Rối loạn phổ biến cần phải kể đến đầu tiên là lo âu. Ước tính có khoảng 20% số trẻ em Việt Nam ở lứa tuổi học đường và vị thành niên mắc các rối loạn này, trong số đó có tới 6% trẻ mắc rối loạn lo âu ở mức độ nghiêm trọng. Nhiều trẻ có vấn đề lo âu nhưng không đến khám tại phòng khám tâm thần mà khám bệnh lý tiêu hóa, như đau bụng thường xuyên khó kiểm soát, táo bón kéo dài, rối loạn giấc ngủ, đau đầu kéo dài… Sau khi điều trị, các bệnh lý này không cải thiện, khi đưa tới khoa Tâm thần thì bác sĩ phát hiện các cháu mắc rối loạn lo âu.

Tiếp theo là trầm cảm, thống kê cho thấy có khoảng 3 - 5% trẻ em lứa tuổi học đường mắc trầm cảm và khoảng 14 - 25% trẻ vị thành niên mắc rối loạn này. Trầm cảm có thể gây ra các ảnh hưởng xấu đến tăng trưởng thể chất, thành tích học tập, mối quan hệ bạn bè, đặc biệt có thể dẫn đến ý định và hành vi tự sát.

Ngoài trầm cảm, lo âu, tình trạng tự làm đau bản thân như dùng vật sắc nhọn rạch lên cơ thể ngày càng gia tăng. Đây là một trong những dấu hiệu của rối loạn hành vi - cảm xúc nhưng thường bị bỏ qua hoặc trách mắng nặng nề. Có em đến khám thổ lộ muốn sống với giới tính khác. Đây là một dạng rối loạn bản dạng giới tính khá phổ biến trong xã hội hiện nay, nhưng trẻ không có cơ hội chia sẻ vì cha mẹ gạt đi, trách mắng bởi cho rằng tư duy sai lệch. Những đứa trẻ này khi không được chia sẻ sẽ có hành động không kiểm soát, rất nguy hiểm.

Thêm vào đó, tình trạng bắt nạt học đường ngày càng trở nên tinh vi và phổ biến hơn bao giờ hết, đặc biệt khi có sự hỗ trợ của mạng xã hội. Nhiều em đến khám trong tình trạng hoảng loạn. Không ít cha mẹ hầu như chỉ quan tâm đến điểm số, nhưng ít để ý đến đời sống học đường của con. Có cha mẹ đưa đi khám mới biết con em bị bắt nạt học đường. Thực tế, những tổn thương tinh thần do bắt nạt học đường không thể cân đo đong đếm.

Ngoài ra, tình trạng lạm dụng thuốc lá, đặc biệt thuốc lá điện tử cũng gia tăng ở nhóm trẻ vị thành niên.

Đặc biệt, không thể không nhắc đến các rối loạn phát triển thần kinh, như rối loạn học tập (chiếm 10 - 36%) ở trẻ em tuổi học đường. Đặc trưng của rối loạn này là trẻ có trí tuệ bình thường nhưng gặp khó khăn trong kỹ năng đọc, viết hoặc làm toán.

Cùng đó là rối loạn tăng động giảm chú ý (chiếm 7 - 9%) được đặc trưng bởi nhóm triệu chứng tăng động - xung động và/hoặc nhóm triệu chứng giảm chú ý. Rối loạn phổ tự kỷ chiếm tới 1%. Khuyết tật trí tuệ ảnh hưởng đến khoảng 7% dân số Việt Nam.

Tất cả rối loạn phát triển thần kinh này đều có mối liên quan chặt chẽ với các rối loạn hành vi và cảm xúc nêu trên, thậm chí là yếu tố nguy cơ quan trọng của tình trạng phạm tội và nghiện chất cấm. Thật không may, các rối loạn này thường bị nhầm lẫn, dễ bỏ sót, thậm chí là kỳ thị, cô lập.

Tuy nhiên, con số chính thức có thể còn cao hơn những con số chúng ta báo cáo ở đây do tâm lý e ngại, kỳ thị, thiếu nhận thức của phụ huynh và cộng đồng về sức khỏe tâm thần ở trẻ em.

Chăm sóc sức khỏe tâm thần còn hạn chế

- Nguyên nhân của những vấn đề sức khỏe tâm thần nói trên là gì, thưa bà?

- Hiện, nguyên nhân của các vấn đề sức khỏe tâm thần này chưa rõ ràng. Chúng là sự phối hợp của các yếu tố sinh học, tâm lý và xã hội. Các yếu tố thuận lợi để xuất hiện các vấn đề về sức khỏe tâm thần ở trẻ em bao gồm:

Thứ nhất, yếu tố sinh học và di truyền. Cụ thể, tiền sử gia đình có các rối loạn tâm thần như trầm cảm, lo âu, stress, tâm thần phân liệt… đều làm tăng nguy cơ mắc rối loạn tâm thần ở trẻ. Các bất thường về não bộ hoặc rối loạn phát triển thần kinh. Các chất độc thần kinh, kim loại nặng như chì, thủy ngân,... đến từ môi trường bị ô nhiễm, các loại vi khuẩn virus xuất hiện trong giai đoạn mang thai, và vấn đề sức khỏe tâm thần của mẹ trong quá trình mang thai đều có những mối liên quan chặt chẽ đến các vấn đề về sức khỏe tâm thần ở trẻ em.

Thứ hai, môi trường gia đình cũng ảnh hưởng sâu sắc. Đơn cử tình trạng mâu thuẫn gia đình, bạo hành, hoặc thiếu quan tâm, chăm sóc hoặc kỳ vọng quá mức của cha mẹ vào con cái. Có khi chỉ đơn giản là giảm kết nối giữa cha mẹ và con cái. Đại bộ phận cho rằng, trẻ con nghịch nhiều, giảm tập trung hay cãi lời cha mẹ, học kém, hay chống đối bướng bỉnh do xem điện thoại, tivi.

Tuy nhiên, sự thật là người lớn đang sử dụng điện thoại, tivi như một bảo mẫu để trông trẻ. Chúng ta tắt tivi, điện thoại đi nhưng lại không có thời gian để chơi với đứa trẻ. Nhu cầu chơi của trẻ khiến người lớn cảm thấy phiền phức và thế là trẻ lại được xem tivi, điện thoại để chúng ta có thời gian làm việc, nghỉ ngơi. Tình trạng này diễn ra thường xuyên và liên tục, cuối cùng đổ lỗi cho những thiết bị này.

Ngoài ra còn ảnh hưởng từ những biến cố, hay sự thay đổi đột ngột trong cấu trúc gia đình, như cha mẹ ly hôn, mất người mà trẻ yêu thương… Tóm lại, trải nghiệm tiêu cực trong những năm đầu đời của trẻ, như thiếu hụt sự quan tâm chia sẻ từ cha mẹ hay người chăm sóc; những sự kiện chấn thương, mất mát hay lạm dụng cơ thể. Phong cách nuôi dạy trẻ cực đoan, khắt khe hoặc đáp ứng quá mức đều có mối liên quan chặt chẽ với vấn đề về sức khoẻ tâm thần ở trẻ em.

Thứ ba là tác động của môi trường xã hội và học đường: Tình trạng bị bắt nạt, áp lực học tập hoặc kỳ thị từ bạn bè và cộng đồng. Có thể thấy, cùng sự phát triển mạnh mẽ của mạng xã hội, các hình thức bắt nạt và kỳ thị càng trở nên đa dạng, phức tạp, khó kiểm soát, gây ra những tổn thương tâm lý nặng nề cho trẻ. Chúng tôi từng tiếp nhận những ca bệnh bị bạn bè livestream bắt nạt, hoặc đơn giản là chụp những bức ảnh xấu xí của trẻ và lan truyền trên hội, nhóm online. Điều này cũng đủ gây ra xung đột, lôi kéo tâm lý hội nhóm và tác động tiêu cực đến trẻ.

Những yếu tố này không chỉ xuất hiện riêng lẻ và đan xen, việc tương tác phức tạp với nhau góp phần làm tăng nguy cơ xuất hiện vấn đề sức khoẻ tâm thần ở trẻ em.

- Trước tình trạng đáng lo ngại như chia sẻ ở trên, hệ thống chăm sóc sức khỏe tâm thần cho trẻ em ở Việt Nam đã đáp ứng được nhu cầu hay chưa?

- Hệ thống y tế giúp quản lý các vấn đề về sức khỏe tâm thần ở trẻ em hiện chỉ tập trung ở những thành phố lớn, còn hạn chế nhân lực chuyên môn ở các tỉnh, từ đó làm giảm khả năng tiếp cận y tế.

Bên cạnh đó, các phòng tư vấn tâm lý học đường chưa triển khai đồng bộ, thiếu nhân lực được đào tạo bài bản. Nhận thức của phụ huynh và cộng đồng về sức khoẻ tâm thần ở trẻ em còn nhiều hạn chế, tồn tại tâm lý “giấu bệnh”, dẫn đến tình trạng chẩn đoán và điều trị các rối loạn này bị lệch lạc, thậm chí từ chối điều trị. Cùng đó, kỳ thị xã hội là rào cản vô hình nhưng mạnh mẽ khiến trẻ, gia đình không dám tìm kiếm sự giúp đỡ kịp thời.

Sức khỏe tâm thần là nền móng thiết yếu

- Theo bà, cần có những giải pháp trọng tâm nào giúp phòng ngừa và cải thiện các vấn đề sức khỏe tâm thân thần ở trẻ em?

- Giải pháp đầu tiên là sàng lọc, phát hiện sớm và can thiệp kịp thời. Cụ thể, triển khai các chương trình sàng lọc phát hiện sớm và quản lý các rối loạn phát triển thần kinh như rối loạn phổ tự kỷ, rối loạn tăng động giảm chú ý, khuyết tật trí tuệ, rối loạn học tập ngay từ khi trẻ còn nhỏ.

Triển khai các chương trình sàng lọc, phát hiện sớm và quản lý các vấn đề về sức khỏe tâm thần định kỳ tại trường học. Tập huấn cho giáo viên, cán bộ y tế học đường về nhận diện dấu hiệu ban đầu của các vấn đề về sức khỏe tâm thần ở trẻ em. Tăng cường tư vấn học đường để cung cấp những hỗ trợ ban đầu và chuyển tuyến khi cần thiết.

Thứ hai là củng cố hệ thống y tế, giáo dục và xã hội thông qua nâng cao năng lực hệ thống y tế địa phương: Bố trí bác sĩ chuyên khoa tâm thần nhi ở tuyến huyện, tăng số lượng chuyên viên tâm lý lâm sàng. Cùng đó, xây dựng phòng tư vấn tâm lý học đường đạt chuẩn (bảo mật, chuyên môn, thân thiện).

Phát triển mô hình cộng đồng hỗ trợ sức khỏe tâm thần cho trẻ bằng cách tổ chức đoàn thể, nhóm cha mẹ, câu lạc bộ học sinh, cán bộ xã hội để hỗ trợ kịp thời. Lồng ghép quản lý các vấn đề về sức khỏe tâm thần vào chương trình khám sức khỏe học đường.

Thứ ba là truyền thông, nâng cao nhận thức và giảm kỳ thị bằng cách: Tổ chức các chiến dịch truyền thông cộng đồng để phổ biến kiến thức đúng về sức khỏe tâm thần và rối loạn phát triển ở trẻ em; xây dựng tài liệu giáo dục cho cha mẹ, giáo viên, học sinh, hướng dẫn cách lắng nghe - quan sát - hỗ trợ tâm lý cho trẻ; tạo diễn đàn để trẻ nói lên tiếng nói của mình, từ đó tăng khả năng tự nhận diện và tìm kiếm hỗ trợ.

Thứ tư, phối hợp liên ngành, liên cấp. Theo đó, thiết lập cơ chế phối hợp giữa Bộ Y tế, Bộ GD&ĐT; xây dựng quy trình can thiệp, chuyển tuyến thống nhất giữa trường học, y tế và dịch vụ xã hội; hợp tác với tổ chức phi chính phủ, viện nghiên cứu, trường đại học để bổ sung nguồn lực, chia sẻ kinh nghiệm quốc tế.

Cuối cùng là hoàn thiện chính sách và đầu tư bền vững bằng cách ban hành Chiến lược quốc gia về sức khỏe tâm thần trẻ em (đang là khoảng trống chính sách); tăng ngân sách cho tâm thần học trẻ em: Đào tạo, nghiên cứu, tuyển dụng nhân lực chuyên sâu, đầu tư cơ sở hạ tầng.

Tóm lại, chúng ta không thể nói về tương lai của thế hệ trẻ nếu chỉ quan tâm đến điểm số, huy chương hay bằng cấp, mà quên đi nụ cười và cảm xúc của các em. Sức khỏe tâm thần không phải điều xa xỉ, mà là quyền cơ bản, nền móng thiết yếu để mỗi trẻ em có thể phát triển toàn diện và vươn mình mạnh mẽ.