Sinh thời, ông đã để lại những bài thuốc, những bộ sách quý về y thuật cho người Việt.
Tiên thánh thuốc Nam
Tuệ Tĩnh sinh năm 1330, tên thật là Nguyễn Bá Tĩnh, người làng Nghĩa Phú, tổng Văn Thai, huyện Cẩm Giàng, phủ Thượng Hồng (nay là thôn Nghĩa Phú, xã Cẩm Vũ, Cẩm Giàng, Hải Dương).
Mồ côi cha mẹ từ lúc 6 tuổi, cậu bé Nguyễn Bá Tĩnh được các nhà sư chùa Hải Triều và chùa Giao Thủy (Nam Định) nuôi cho ăn học. Năm 22 tuổi, ông đậu Thái học sinh dưới triều vua Trần Dụ Tông.
Khác với những danh nho đương thời, Nguyễn Bá Tĩnh không ra làm quan. Sau khi đi chu du các nơi để nghiên cứu y dược, ông cắt tóc đi tu, về trụ trì chùa Hộ Xá, lấy pháp hiệu là Tuệ Tĩnh.
Vừa đi tu, Tuệ Tĩnh vừa chuyên tâm học nghề thuốc, chữa bệnh cứu người. Với niềm đam mê vô hạn, ông dốc sức nghiên cứu y thuật, trồng cây thuốc, sưu tầm kinh nghiệm chữa bệnh trong dân gian, huấn luyện y học cho các tăng đồ.
Chỉ trong khoảng thời gian ngắn, Tuệ Tĩnh đã tổng hợp được y dược cổ truyền trong bộ sách “Nam dược thần hiệu” chia làm 10 khoa.
Sau đó, ông tiếp tục hoàn thành 2 quyển của bộ “Hồng Nghĩa giác tư y thư” biên soạn bằng quốc âm, nêu bản thảo của 500 vị thuốc Nam viết bằng thơ Nôm Đường luật; một bài Phú thuốc Nam nêu tên 630 vị thuốc bằng chữ Nôm.
Đó là những tài liệu vô giá, mở đường cho nền y thuật của nước ta sau này. Tác phẩm của Tuệ Tĩnh không chỉ giá trị trong y học, mà còn là tác phẩm quan trọng trong lịch sử văn học.
Thông qua tác phẩm của mình, Tuệ Tĩnh đã xây dựng được quan điểm y học độc lập, tự chủ, sát với thực tế Việt Nam. Câu nói “Nam dược trị Nam nhân” - thuốc của người Nam chữa bệnh cho người Nam thể hiện đầy biện chứng về mối quan hệ mật thiết giữa con người với môi trường sống xung quanh.
Ông phê phán tư tưởng mê tín dị đoan, chỉ tin vào phù chú, không tin vào thuốc. Ông nêu ra nhiều phương pháp khác nhau để chữa bệnh như: Châm, chích, chườm, bóp, xoa, ăn, uống, hơ, xông...
Theo một số tài liệu trong 30 năm hoạt động ở quê nhà, Tuệ Tĩnh đã xây dựng 24 ngôi chùa, biến các chùa này thành y xá chữa bệnh. Ông tập hợp được nhiều y án với 182 chứng bệnh được chữa bằng 3.873 phương thuốc.
Ngoài chữa bệnh, Tuệ Tĩnh luôn luôn nhắc nhở mọi người chú ý nguyên nhân gây bệnh, tìm biện pháp phòng bệnh tích cực. Ông nhấn mạnh tác dụng việc rèn luyện thân thể và sinh hoạt điều độ, nêu phương pháp dưỡng sinh tóm tắt trong 14 chữ: “Bế tinh, dưỡng khí, tồn thần/Thanh tâm, quả dục, thủ chân, luyện hình”.
Đóng góp lớn vào nền y học nước nhà cùng quan điểm khoa học, tiến bộ đã dẫn dắt ông lên ngôi vị cao nhất của nền y học cổ truyền Việt Nam lúc bấy giờ, được hậu thế suy tôn làm: Tiên thánh thuốc Nam! Ông tổ ngành dược, người mở đầu nền y dược cổ truyền Việt Nam.
Đau đáu quê nhà
Biết tin Tuệ Tĩnh là thần y nổi tiếng nước ta, gặp bối cảnh Đại Việt bước vào giai đoạn suy yếu, triều Minh đã ép nhà Trần phải dâng nộp ông cho thiên triều phương Bắc. Bấy giờ, triều Trần thời vua Dụ Tông đã mục nát và suy yếu, Tuệ Tĩnh đã bị cống (có tài liệu ghi đi sứ) cho nhà Minh.
Vừa đặt chân tới Trung Quốc, bằng tài năng y thuật hơn người, ông lập tức chữa khỏi bệnh cho Thái hậu Minh triều, được vua Minh rất tin tưởng, phong là Đại y Thiền sư, có ý giữ ông lại lâu dài. Tuy vậy, Tuệ Tĩnh đã khóc trong lễ nhậm chức của mình.
Tuệ Tĩnh vẫn xót thương cho số phận của mình, ông luôn đau đáu nỗi niềm một ngày được về lại quê hương, thoát khỏi cảnh đất khách quê người. Nhưng đó là giấc mơ chẳng bao giờ trở thành hiện thực, cho đến khi qua đời ở Giang Nam (Trung Quốc). Xót thương số phận, Tuệ Tĩnh nhờ người khắc lên bia mộ ông dòng chữ: “Ai về nước Nam cho tôi về với”.
Hơn 200 năm sau, năm 1690, Tiến sĩ Nguyễn Danh Nho của nhà Hậu Lê, người cùng làng với Tuệ Tĩnh đi sứ sang Trung Quốc, có đến viếng mộ ông. Đọc được dòng chữ ghi trên tấm bia, cảm động với lời nhắn gửi thiết tha của vị danh y, Nguyễn Danh Nho đã sao chép bia mộ và tạc khắc bia đá mang về quê hương.
Đến địa phận huyện Cẩm Giàng, thuyền chở bia bị đắm. Mọi người cho đó là đất đắc địa nên dựng bia tại nơi bia bị chìm, nay là đền Bia, xã Cẩm Văn, huyện Cẩm Giàng (Hải Dương).
Nhiều thế kỷ qua, Tuệ Tĩnh được nhân dân suy tôn là vị Tổ ngành y của Việt Nam. Nhớ tới công lao to lớn của Tuệ Tĩnh với nền y dược nước nhà, nhiều địa phương trên cả nước đã chọn tên ông để đặt cho các cung đường ở các đô thị. Đền thờ của ông được lập ở xã Cẩm Văn, Cẩm Vũ (Hải Dương). Ở chùa Hải Triều làng Yên Trung, nay là chùa Giám, xã Cẩm Sơn, huyện Cẩm Giàng, có đặt thờ tượng Tuệ Tĩnh.
