Gần đây, thế giới chứng kiến sự bùng nổ về số lượng những người có sức ảnh hưởng trên các nền tảng như Instagram, Twitter, TikTok hay Facebook. Trong đó, nhiều người trẻ trở thành nhà sáng tạo nội dung và nhận được sự quan tâm từ cộng đồng mạng. Báo Giáo dục và Thời đại có cuộc trao đổi với PGS.TS Trần Thành Nam - chuyên gia tâm lý, Phó Hiệu trưởng Trường Đại học Giáo dục, Đại học Quốc gia Hà Nội về vấn đề này.
- Trong bối cảnh trí tuệ nhân tạo phát triển mạnh mẽ, đâu là những nghề có thể xuất hiện phổ biến trong tương lai, thưa ông?
PGS.TS Trần Thành Nam: Trong tương lai, nhiều công việc đòi hỏi sự tỉ mỉ và có tính chất lặp đi lặp lại như: Nhân viên pha chế, nấu đồ ăn nhanh, bảo vệ, lái xe taxi, tư vấn tài chính cá nhân, nhân viên lễ tân, nhân viên chạy bàn sẽ phải đối mặt với sự cạnh tranh của AI và có nguy cơ “biến mất” hoặc bị thay thế dần bởi AI.
Một số công việc như: Thiết kế đồ họa, lập trình máy, kiểm soát chất lượng sẽ không còn đơn giản chỉ là tận dụng công nghệ và kỹ thuật để tạo ra sản phẩm. Bởi, nhiều chương trình AI đã được thiết kế để thực hiện các công việc đó chỉ trong một khoảnh khắc. Con người trong kỷ nguyên số cần nhiều kỹ năng tinh tế hơn, sáng tạo hơn, sâu lắng hơn, nhân văn hơn để hợp tác với AI cùng phát triển.
AI rất mạnh mẽ, nhưng cũng còn rất nhiều phẩm chất và khả năng của con người mà nó không thể cạnh tranh được. Chẳng hạn như trực giác, trí tuệ cảm xúc và sự đồng cảm, sự khéo léo về thể chất, tư duy phản biện, giải quyết vấn đề phức tạp; khả năng phán đoán và ra quyết định phức tạp, tính sáng tạo; khả năng thích ứng và tính linh hoạt, kỹ năng xã hội và giao tiếp, hợp tác và làm việc theo nhóm, trí tuệ văn hóa; kỹ năng lãnh đạo và nhận thức kỹ thuật số.
Những nghề nghiệp mới của tương lai mà giới trẻ cần nắm bắt có thể kể đến như: Nhà thiết kế môi trường ảo (Virtual Habitat Designer) tạo ra các môi trường sống và làm việc ảo cho mục đích giáo dục, giải trí, và công việc từ xa.
Hướng dẫn viên du lịch không gian (Space Tourism Guide) hỗ trợ và hướng dẫn du khách trong các trải nghiệm du lịch ngoài không gian. Người môi giới dữ liệu cá nhân (Personal Data Broker) quản lý và đàm phán việc sử dụng dữ liệu cá nhân với các công ty và tổ chức. Người xây dựng hành trình thực tế tăng cường (Augmented Reality Journey Builder) thiết kế và tạo ra các trải nghiệm thực tế tăng cường trong nhiều lĩnh vực như giáo dục, du lịch và giải trí.
Ngoài ra, còn có các nghề khác như chuyên gia đạo đức giải quyết các vấn đề đạo đức liên quan đến việc phát triển và triển khai robot và AI. Chuyên gia đảo ngược phát triển và triển khai các chiến lược và công nghệ để giảm bớt và đảo ngược tác động của biến đổi khí hậu.
Kỹ thuật viên y tế hỗ trợ bởi AI, chuyên gia hồi sinh loài tuyệt chủng, kiến trúc sư không gian, cố vấn tiền tệ số, quản lý bảo mật, chuyên gia tích hợp công nghệ - người,… Theo dự đoán, nhu cầu nhân lực làm việc trong các lĩnh vực chăm sóc sức khỏe, thương mại điện tử và logistic số, nguồn nhân lực,… sẽ tăng trong tương lai.
- Ông có thể đưa ra lời khuyên gì cho các bạn trẻ khi còn thể hiện sự phân vân lựa chọn nghề?
Các bạn trẻ chỉ nên chọn nghề phù hợp với sở thích và hứng thú, không nên chọn nghề mà bản thân không có đủ điều kiện đáp ứng về sở thích, tính cách, năng lực; chỉ chọn khi đã có hiểu biết đầy đủ về nghề, không chọn nghề mà xã hội không còn nhu cầu. Nhất là, các em cần chọn nghề đáp ứng được những giá trị mà bản thân coi là quan trọng và có ý nghĩa.
Một trong các yếu tố cân nhắc khi chọn ngành là giá trị đóng góp của ngành cho xã hội. Ngoài ra, người trẻ cần tìm hiểu rõ nhu cầu của doanh nghiệp, các kĩ năng cần của mỗi ngành, từ đó, có kế hoạch học tập và phát triển kĩ năng để trở thành những người lao động được doanh nghiệp chào đón.
- Việc nhiều thiếu niên có đam mê theo đuổi và trở thành người sáng tạo nội dung từ sớm có tác động gì tới tâm lý trẻ, thưa ông?
Điều khiến nhiều bạn trẻ tuổi teen đam mê theo đuổi nghề sáng tạo nội dung, trở thành TikToker, YouTuber đó là vì sức hấp dẫn khi nghề này biến các em từ “Zero” trở thành “Hero” (người hùng - PV). Một người vô hình trên mạng xã hội bỗng trở thành một “influencer” (người có sức ảnh hưởng - PV), được nhiều người trân trọng và ghi nhận.
Nhiều người cho rằng, làm nghề sáng tạo nội dung thường mở rộng mạng lưới quan hệ xã hội, giúp các em phát triển sự tự tin và các kỹ năng làm việc. Nó phù hợp với tâm lý tính cách của những người trẻ bây giờ. Việc tự tạo nội dung mang lại cảm giác hoàn thành và được công nhận, giúp một số trẻ tăng cường sự kết nối xã hội (kết bạn, gia nhập cộng đồng cùng sở thích) và cơ hội học tập ngoài lớp học.
Tuy nhiên, trở thành những idol (thần tượng - PV) mạng quá sớm có thể khiến các em chịu nhiều áp lực lớn. Được chú ý và tung hô trên mạng giống như một “cơn nghiện”, lúc đầu trẻ rất hào hứng nhưng sau đó có thể cảm thấy sợ hãi và phụ thuộc cảm xúc vào số lượt view, lượt like.
Để duy trì độ nổi tiếng, trẻ phải luôn tạo ra nội dung mới theo mong đợi của khán giả, chịu sức ép từ cha mẹ hoặc nhà tài trợ và dễ gặp stress, lo âu khi không đáp ứng được kỳ vọng. Tập trung làm nội dung sẽ khiến các em bỏ lỡ các hoạt động bình thường như học tập, vui chơi với bạn bè, dẫn đến thiếu hụt kỹ năng xã hội và thiệt thòi về cơ hội giáo dục. Nhiều nghiên cứu chỉ ra, những người có sức ảnh hưởng lớn trên xã hội thường kém điều chỉnh cảm xúc, sống với nhiều nét tính cách mẫu thuẫn, suy giảm lòng tự trọng, tự giá trị và phải tìm kiếm sự củng cố từ sự tung hô, chú ý bên ngoài.
Bên cạnh đó, nghề sáng tạo nội dung cũng là nghề có nguy cơ rủi ro về hình ảnh, quyền riêng tư và so sánh xã hội lớn nhất. Họ cũng là nạn nhân của sự chế nhạo, bắt nạt, phỉ báng trên mạng.
- Theo ông, phụ huynh nên định hướng cho con thế nào, hành xử ra sao khi trẻ muốn trở thành nhà sáng tạo nội dung?
Phụ huynh cần thảo luận với con về trách nhiệm và quy tắc khi làm nội dung. Cha mẹ nên đặt ra “giới hạn an toàn” về nội dung, ví dụ chỉ làm video mang tính giáo dục, giải trí lành mạnh (dạy học, kể chuyện, giúp đỡ người khác, sáng tạo đồ thủ công) để khuyến khích sáng tạo mà vẫn mang lại giá trị có lợi cho trẻ.
Phụ huynh hãy nói rõ với con mục đích các bài đăng của influencer thường là quảng cáo sản phẩm; nhưng kênh của con cần tập trung vào những giá trị như sáng tạo, lòng nhân ái thay vì chạy theo số lượt thích. Tùy theo độ tuổi, cha mẹ cũng nên thiết lập giới hạn thời gian sử dụng và nội dung rõ ràng. Với trẻ lớn hơn, có thể cùng con phân tích video, thảo luận về tác động của việc trở thành người nổi tiếng và nhận biết cách các công ty quảng bá qua mạng xã hội.
Cha mẹ cũng có thể lập một tài khoản mạng xã hội, trở thành fan cứng để theo dõi nội dung cùng nhau: Thảo luận về tính chân thực của hình ảnh, so sánh thế nào là thật và thế nào là đã được biên tập kỹ càng.
Đồng thời, cha mẹ cũng cần phải lập “Kế hoạch gia đình về truyền thông” (Family Media Plan) để đặt ra quy tắc, giới hạn thời gian và loại nội dung cho cả gia đình. Cha mẹ phải làm gương tuân thủ các quy tắc này. Tranh thủ các khoảng thời gian quan trọng (ăn cơm gia đình, giờ học, giờ ngủ), cha mẹ tắt hoặc cất thiết bị điện tử, tránh cho trẻ tiếp xúc mạng xã hội trong khi cần tập trung vào việc học và nghỉ ngơi.
Tận dụng các tính năng mới của các mạng xã hội, như tính năng “Ghép đôi gia đình” của TikTok cho phép cha mẹ đặt lịch chặn ứng dụng trong giờ học, giờ ăn và giờ ngủ; đặt chế độ thời gian tối đa để giới hạn thời gian dùng mạng xã hội một cách có lợi nhất.
Bên cạnh đam mê sáng tạo nội dung, cha mẹ hãy tạo cho con các đam mê khác trong cuộc sống thực (off-screen) để trẻ phát triển toàn diện. Những trò chơi trên bàn (game board) sau bữa ăn; những hoạt động cùng nhau giữa các thành viên (đọc sách, xem một bộ phim, chuẩn bị đồ ăn cùng nhau) sẽ là cơ hội để tạo kết nối và giúp trẻ có một trải nghiệm phong phú hơn để phát triển những ý tưởng sáng tạo.
- Trân trọng cảm ơn PGS.TS Trần Thành Nam!
