Mặc dù đã có nhiều giải pháp được ngành Giáo dục đưa ra. Để giảm vấn nạn này, trước hết cần thay đổi nhận thức của học sinh.

Nhiều cách hiểu khác nhau

Khi nghiên cứu về gian lận học đường, Thạc sĩ Đoàn Nguyệt Linh, nghiên cứu sinh tiến sĩ tại ĐH Columbia (Mỹ), nhận thấy rằng học sinh, giáo viên của các nước cũng như ở Việt Nam có nhiều cách hiểu khác nhau về vấn đề này.

Theo Tiến sĩ Greg Pavela, giảng viên ĐH Anh quốc, có 4 hành vi không trung thực trong học tập, gồm: Gian lận, ngụy tạo thông tin/số liệu, tạo tiền đề cho thiếu trung thực và đạo văn. Một cách hiểu khác, gian lận gồm nhiều hành vi như: Làm lộ đề, mạo danh, gian lận, thông đồng, trao đổi, quay cóp bài, tráo đổi đề thi, tuồn đáp án vào phòng thi, giả mạo kết quả/giấy chứng nhận và gian lận liên quan đến sử dụng thiết bị công nghệ cao, truyền phát đề thi ra ngoài, nhận bài giải từ bên ngoài...

Tuy nhiên, gian lận học đường chỉ mang tính tương đối, phụ thuộc vào bối cảnh và quốc gia khác nhau. Chẳng hạn, vấn đề “đạo văn” được coi là nghiêm trọng ở Mỹ và phương Tây, nhưng lại được xem nhẹ ở các nước châu Á. Việc dạy và học quá tập trung vào ghi nhớ, văn mẫu, buộc học sinh học thuộc, ghi chép bài của người khác trong suốt quá trình học đã vô tình khuyến khích hành vi đạo văn. Hậu quả là, học sinh các nước châu Á không thể phân biệt chính xác giữa đạo văn và không đạo văn.

Học sinh Việt Nam quan niệm thế nào?

Qua khảo sát quan điểm của học sinh Việt Nam về các tình huống gian lận học đường, Thạc sĩ Đoàn Nguyệt Linh nhận thấy có sự khác biệt so với học sinh phương Tây.

Trước hết, hầu hết các tình huống mà học sinh Việt Nam cho là gian lận liên quan đến kiểm tra, thi cử. Việc học sinh mang và sử dụng tài liệu trong kỳ thi, phụ huynh thuê người làm bài cho con em mình, học sinh quay cóp trong kiểm tra, thi... là những hành vi gian lận. Điều này được lý giải là học sinh Việt Nam nói riêng và học sinh các nước châu Á nói chung rất đề cao thi cử, bởi vì điểm kiểm tra, điểm thi liên quan đến tương lai của cả cuộc đời.

Còn các tình huống như sao chép tài liệu, đạo văn, học sinh Việt Nam có những cách hiểu khác nhau. Có tới 83% học sinh cho rằng sao chép gần như từng chữ từ sách, tài liệu, tạp chí... thành tác phẩm của mình được coi là gian lận; 40% cho rằng sao chép từ sách giáo khoa, sách tham khảo vào bài tập về nhà là gian lận và chỉ có 36% nghĩ rằng sao chép vài câu từ nguồn ngoài mà không ghi trích dẫn là gian lận. Trong khi, hầu hết học sinh phương Tây cho rằng cả 3 tình huống trên đều là gian lận.

Học sinh Việt Nam xem nhẹ vấn đề đạo văn hoặc lấy công của người khác (như làm việc nhóm không cần tích cực nhưng vẫn có điểm), mà đặt nặng đối với gian lận thi cử, còn học sinh phương Tây coi trọng việc chống đạo văn, chống gian lận trong học tập và thi cử.

Theo quy định của Kỳ thi tốt nghiệp THPT 2022, vật dụng cá nhân của thí sinh phải để cách phòng thi tối thiểu 25m. Ảnh: INT

30,9% tuân thủ quy tắc

Qua trả lời của học sinh, nhóm nghiên cứu của Thạc sĩ Đoàn Nguyệt Linh nhận thấy trong số 962 học sinh được khảo sát phân ra thành 3 nhóm: Nhóm “nổi loạn”, nhóm bình thường và nhóm gương mẫu.

Nhóm “nổi loạn” chiếm 29,8%. Những học sinh này có quan điểm khá “khoan dung/xem nhẹ” với gian lận học đường. Chẳng hạn, hành vi để cho học sinh khác sao chép bài hoặc nhờ người thân làm bài tập về nhà không được xem là gian lận.

Nhóm học sinh bình thường chiếm 39,3%. Đây là nhóm học sinh lớn nhất, khắt khe hơn với gian lận học đường so với nhóm học sinh nổi loạn. Tuy nhiên, hành vi “sao chép từ sách giáo khoa hoặc tài liệu tham khảo vào bài tập về nhà” hoặc “sao chép một vài câu từ sách, hay tạp chí mà không ghi chú thích” không phải là hành vi gian lận.

Nhóm học sinh gương mẫu chiếm 30,9%. Những học sinh này tuân thủ nghiêm ngặt quy tắc và cho rằng tất cả các vấn đề không trung thực trong thi cử, trong học tập là gian lận. Các vấn đề sao chép từ tài liệu, sách giáo khoa... mà không ghi nguồn đều là gian lận.

Nâng cao nhận thức về gian lận

Hệ lụy của gian lận học đường là rất lớn. Học sinh gian lận học đường, gian lận thi cử rồi ra đời dễ gian lận. Tệ nạn gian lận trong công vụ, kinh tế, đời sống ảnh hưởng rất lớn đến sự phát triển của quốc gia. Do đó, cần có giải pháp về chống gian lận ngay trong học đường.

Trước hết, cần nâng cao nhận thức của học sinh, giáo viên và phụ huynh về gian lận học đường; nhà trường đưa ra quy định rõ ràng về những hành vi được coi là gian lận, đạo văn và giải thích rõ lý do. Từ đó, học sinh sẽ nhận thức và tự mình nghiêm khắc hơn với gian lận học đường.

Kế đến, dạy và học, kiểm tra đánh giá dựa vào những yêu cầu cần đạt về phẩm chất, năng lực học sinh, được quy định trong Chương trình giáo dục phổ thông 2018; Đánh giá vì sự tiến bộ của học sinh; ngăn bệnh thành tích bằng cách không dựa vào kết quả học tập của học sinh để đánh giá giáo viên. Nhà trường không chỉ dạy học sinh về ghi nhớ kiến thức, trích dẫn kiến thức của người khác mà phải dạy học sinh cách tiếp cận nguồn kiến thức, tư duy phản biện và vận dụng tri thức, hướng tới thành công lâu dài chứ không chỉ là mục tiêu ngắn hạn.

Không quá tập trung vào xử phạt khi học sinh có gian lận, mà hãy tập trung vào mục tiêu, ý nghĩa giáo dục theo chương trình giáo dục, đó là giúp học sinh làm chủ kiến thức phổ thông, biết vận dụng hiệu quả kiến thức, kỹ năng đã học vào đời sống và tự học suốt đời, có định hướng lựa chọn nghề nghiệp phù hợp…

Tuyên truyền cho học sinh, giáo viên và phụ huynh về các luật, nghị định xử phạt liên quan đến gian lận học đường. Chẳng hạn như Điều 22 của Luật Giáo dục 2019 quy định các hành vi bị cấm trong cơ sở giáo dục, trong đó có cấm “gian lận trong học tập, kiểm tra, thi, tuyển sinh”; Nghị định 138/2013 quy định xử phạt vi phạm hành chính trong lĩnh vực giáo dục…

Trường có đầu vào cao, học sinh nghiêm khắc hơn

Nghiên cứu cũng chỉ ra một số yếu tố ảnh hưởng đến quan niệm khác nhau về gian lận học đường như: Nền tảng kinh tế - xã hội, cán bộ lớp, loại hình trường công lập/tư thục. Những học sinh mà gia đình có điều kiện về tài chính, cha mẹ có trình độ học vấn cao nhiều khả năng thuộc nhóm gương mẫu. Còn học sinh thuộc tầng lớp thấp nhiều khả năng thuộc nhóm nổi loạn, coi nhẹ việc sao chép bài của bạn thành bài của mình.

Tuy nhiên, không phải gia đình nào có tài chính, có học vấn cao thì không gian lận học đường. Chẳng hạn, như vụ tiêu cực thi cử xảy ra ở Hà Giang, Hòa Bình, Sơn La năm 2018, nhiều gia đình có điều kiện tài chính, có địa vị trong xã hội... sẵn sàng bỏ tiền ra để “mua điểm” cho con. Những học sinh đạt điểm cao nhờ gian lận, biết chắc chắn không phải là điểm của mình vẫn làm hồ sơ ứng tuyển vào các trường đại học top đầu, để rồi sau đó bị phát hiện và xóa khỏi danh sách trúng tuyển.

Học sinh là cán bộ lớp thường thuộc nhóm gương mẫu. Do cán bộ lớp luôn tuân thủ theo quy định của trường, nhất là quy định về chống gian lận. Vì vậy, học sinh các nước phương Tây, học sinh trường quốc tế ở Việt Nam luân phiên làm lớp trưởng, không chỉ để tập dượt vai trò lãnh đạo mà còn gương mẫu trong chống gian lận.

Khảo sát cũng cho thấy loại hình trường công/tư cũng ảnh hưởng đến quan điểm về gian lận. Trường có đầu vào cao, học sinh sẽ nghiêm khắc với gian lận hơn so với học sinh trường có đầu vào thấp.