Mùa hè năm nay, hàng chục triệu người dân Trung Quốc đã bị ảnh hưởng nghiêm trọng bởi những cơn mưa xối xả gây ra lũ lụt, lở đất và ngập lụt tại nhiều tỉnh thành.
Đây được đánh giá là đợt lũ lụt tồi tệ nhất ở Trung Quốc trong nhiều thập kỷ. Mưa lớn kéo dài trút xuống 27/31 tỉnh thành của Trung Quốc từ đầu tháng 6/2020 khiến ít nhất 141 người chết và mất tích, Bộ Ứng phó khẩn cấp Trung Quốc hôm 20/7 cho hay. Thiệt hại kinh tế do mưa lũ tới nay ước tính là 86 tỷ nhân dân tệ (12,3 tỷ USD).
Để dễ hình dung, SCMP so sánh thiệt hại với trận "đại hồng thủy" năm 1993 dọc sông Mississippi và Missouri - một trong những trận lụt kinh hoàng và tàn khốc nhất lịch sử Mỹ - khiến 50 người chết và 54.000 người phải sơ tán. Thiệt hại kinh tế ước tính ở mức 15 - 20 tỷ USD.
Lũ lụt ở Trung Quốc bắt đầu ở miền Nam, khu vực tự trị Quảng Tây và tỉnh Quý Châu, từ tháng 6. Mưa lớn sau đó lan rộng ra nhiều vùng khác ở Trung Quốc, bao gồm tỉnh Giang Tây (phía đông), tỉnh An Huy (đông nam) và Hồ Bắc (miền trung). Giới chức nhiều khu vực phải nâng phản ứng kiểm soát lũ lụt lên mức cao nhất.
Quy mô của thảm họa lũ lụt lần này vô cùng lớn, với mực nước của 433 con sông đều vượt mức cảnh báo lũ lụt kể từ tháng 6 và 33 sông trong số này ghi nhận mức cao kỷ lục, theo Bộ Thủy lợi Trung Quốc.
Tại một số khu vực chịu thiệt hại nặng nề nhất như Giang Tây, các đoạn đê đã bị vỡ. Nước lũ tràn vào phá hủy nhà cửa khiến người dân nơi đây nhớ lại trận lũ lịch sử năm 1998, cướp sinh mạng của gần 4.000 người và buộc 15 triệu người khác phải trong cảnh "màn trời chiếu đất".
"Chúng tôi ở vùng đất cao nhưng không ngờ nước lũ vẫn có thể tràn vào. Tôi phải bắt xe tới cửa hàng để đóng gói mọi thứ. Tôi vốn chỉ thấy lũ lụt trên tin tức hàng ngày. Đêm đó, nước lũ ban đầu cao đến đầu gối tôi. Sau đó, nước dâng cao hơn", Ping Ping, một chủ cửa hàng sứ ở Cảnh Đức Trấn, Giang Tây, chia sẻ.
Tại sao lũ lụt ở Trung Quốc năm nay lại nghiêm trọng?
Lũ lụt ở Trung Quốc xảy ra vào mùa hè hàng năm nhưng năm nay sự kết hợp giữa biến đổi khí hậu và các hoạt động của con người đã khiến lượng mưa kéo dài bất thường ở nhiều khu vực.
"Khối áp cao cận nhiệt đới ở phía tây bắc Thái Bình Dương năm nay rất mạnh. Sự giao thoa của nó với không khí lạnh gây ra lượng mưa lớn, liên tục ở lưu vực sông Dương Tử", Song Lianchun, một nhà khí tượng học của Trung tâm khí tượng quốc gia, cho hay.
"Chúng tôi không thể nói một hiện tượng thời tiết cực đoan là do biến đổi khí hậu trực tiếp gây ra nhưng xét trong thời gian dài, sự nóng lên toàn cầu dẫn tới gia tăng tần suất và cường độ của các hiện tượng thời tiết khắc nghiệt", ông Song nói.
Từ năm 1961 đến năm 2018, Trung Quốc ghi nhận sự gia tăng các hiện tượng mưa cực đại, theo sách Xanh biến đổi khí hậu Trung Quốc (2019). Kể từ giữa những năm 1990, tần suất mưa cực đại tăng lên đáng kể.
Trong 60 năm qua, số ngày mưa lớn tăng 3,9%/thập kỷ, theo ông Song. Ngoài lượng mưa, các hoạt động của con người cũng góp phần khiến lũ lụt ở Trung Quốc ngày càng trầm trọng.
Fan Xiao, một nhà địa chất thuộc Cục địa chất và Khoáng sản Tứ Xuyên, cho biết, hoạt động cải tạo đất và xây đập trên các con sông gần đó đã giảm diện tích và thể tích của hồ Bà Dương, hồ nước ngọt lớn nhất Trung Quốc nằm ở tỉnh Giang Tây.
Khoảng 1.300 km vuông đất được khai hoang trong giai đoạn 1954 - 1998, khiến diện tích bề mặt hồ Bà Dương thu nhỏ lại, từ 5.160 km vuông xuống chỉ còn 3.860 km vuông, theo một nghiên cứu của nhà địa lý học David Shankman tại Đại học Alabama (Mỹ).
Zhang Wenbin, một tình nguyện viên môi trường, cho biết đã điều tra các hoạt động cải tạo đất bất hợp pháp tại Tuolin, một hồ nước ngọt khác ở tỉnh Giang Tây. Theo Zhang, một số dự án xây dựng vẫn được thực hiện xung quanh hồ vào năm ngoái bất chấp yêu cầu dừng hoạt động của các thanh tra môi trường ở Bắc Kinh.
"Ngoài ra, Trung Quốc còn nhiều trường hợp tương tự", ông Zhang nói và nhấn mạnh hồ Tuolin cũng bị giảm nghiêm trọng về kích thước, ảnh hưởng tiêu cực tới khả năng trữ lũ.
Những thảm họa lũ lụt từng khiến Trung Quốc chao đảo
Trận lụt tồi tệ nhất của Trung Quốc xảy ra vào năm 1931. Khi đó, hơn 2 triệu người đã thiệt mạng. Lũ lụt gây ngập nặng một khu vực rộng lớn với diện tích bằng cả nước Anh và một nửa Scotland gộp lại, ảnh hưởng tới 25 triệu người hoặc 1/10 dân số Trung Quốc thời điểm đó, theo Chris Courtney, phó giáo sư tại Đại học Durham (Anh).
Kể từ khi nước Cộng hòa nhân dân Trung Hoa chính thức được thành lập năm 1949, Trung Quốc hứng chịu 2 trận lụt thảm khốc. Trận lụt đầu tiên xảy ra vào mùa hè năm 1954 dọc sông Dương Tử. Hậu quả là hơn 30.000 người chết và ảnh hưởng tới cuộc sống của 18 triệu người khác.
Trận lụt thứ hai xảy ra năm 1998, vẫn ở khu vực sông Dương Tử. Trận lụt lịch sử này cướp sinh mạng gần 4.000 người, khiến 15 triệu người mất nhà cửa và thiệt hại kinh tế lên tới 24 tỷ USD.
Tuy nhiên, Song Lianchun, người đứng đầu Trung tâm Khí hậu quốc gia Trung Quốc, chia sẻ với phóng viên hôm 15/7 rằng, năm nay mưa lớn không ảnh hưởng đến các khu vực thuộc lưu vực sông Dương Tử với quy mô như năm 1998.
"Trận lụt năm 1998 ảnh hưởng đến toàn bộ khu vực sông Dương Tử nhưng năm nay mưa lớn chủ yếu ảnh hưởng tới trung và hạ lưu con sông dài nhất Trung Quốc này. Vì vậy phạm vi ảnh hưởng của mưa lớn nhỏ hơn", ông Song nhận định.
Cơ chế phòng chống lũ lụt của Trung Quốc
Sau trận "đại hồng thủy" năm 1998, Bắc Kinh tăng cường chi tiêu cho công tác phòng chống bão lũ.
"Đầu tư của Trung Quốc vào cơ sở hạ tầng thủy lợi trong 5 năm kể từ sau năm 1998 nhiều hơn 50 năm của giai đoạn 1949 - 1999", theo Cheng Xiaotao, chuyên gia thuộc Ủy ban giảm nhẹ thiên tai quốc gia.
Ông Cheng cho biết thêm, các hồ chứa được xây dựng trên các sông lớn của Trung Quốc sau năm 1998, bao gồm đập Tam Hiệp, đóng vai trò quan trọng trong việc giảm áp lực lũ lụt ở hạ lưu sông Dương Tử.
Tuy nhiên, các chuyên gia đang đặt dấu hỏi cho các con đập khổng lồ về tính hiệu quả trong việc kiểm soát lũ lụt. Cụ thể là trường hợp của đập Tam Hiệp - đập thủy điện lớn nhất hành tinh.
Fan, nhà địa chất học ở Tứ Xuyên, cho biết đập Tam Hiệp có thể ngăn chặn một phần lũ lụt ở thượng nguồn nhưng nó bị hạn chế trong khả năng kiểm soát lũ lụt ở trung và hạ lưu sông Dương Tử.
Theo nhà nghiên cứu Peter Gleick, thành viên của Viện Hàn lâm khoa học quốc gia Mỹ, một trong những bài học từ đập Tam hiệp là không có con đập nào - dù lớn đến đâu - có thể ngăn chặn lũ lụt tồi tệ nhất xảy ra.
Gleick nói thêm rằng vẫn chưa thể xác định Trung Quốc kiểm soát lũ tốt hay tệ hơn nhờ đập thủy điện lớn nhất hành tinh.
"Điều có thể chắc chắn là những nguy cơ ngày càng tăng của biến đổi khí hậu do con người gây ra đang làm tăng rủi ro của các trận mưa lũ cực đoan, khiến các con đập như Tam Hiệp không thể ngăn chặn lũ lụt tồi tệ nhất xảy ra trong tương lai", Gleick nói.
