Từ "diệt giặc dốt" (xóa mù chữ) đến "thành phố học tập toàn cầu" là một hành trình phát triển của phong trào học tập tại tỉnh Sơn La, từ việc giải quyết vấn nạn mù chữ sau độc lập đến việc xây dựng một xã hội học tập suốt đời, tập trung vào tri thức số trong kỷ nguyên mới. Phong trào "Bình dân học vụ" ban đầu có mục tiêu xóa mù chữ cho toàn dân, còn phong trào học tập hiện nay là phổ cập tri thức số để mọi người có thể hòa nhập vào nền kinh tế và xã hội số...
Thi đua diệt giặc dốt
Sau chiến thắng Điện Biên Phủ lịch sử, trong giai đoạn 1954 -1959, đất nước ta bắt đầu bước vào công cuộc xây dựng Chủ nghĩa xã hội ở miền Bắc với vô vàn khó khăn. Thời điểm đó, Khu tự trị Thái Mèo gồm 18 châu của 3 tỉnh: Sơn La, Lai Châu, Nghĩa Lộ (nay là Lào Cai) có đến 99% đồng bào các dân tộc còn mù chữ, các hủ tục lạc hậu, tệ nạn xã hội do chế độ cũ để lại rất nặng nề. Một nhiệm vụ quan trọng được Bộ Chính trị, Trung ương Đảng đặt ra lúc này là đẩy mạnh phát triển giáo dục miền núi, phấn đấu làm cho vùng cao tiến kịp với đồng bằng miền xuôi.
Qua chuyến lên thăm cán bộ, chiến sĩ và đồng bào các dân tộc Tây Bắc năm 1959, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã ra lời kêu gọi lớp thanh niên trí thức miền xuôi, thực hiện cuộc vận động đưa ánh sáng tri thức đến với đồng bào miền núi. Hưởng ứng kêu gọi của Đảng và Bác Hồ, hơn 860 giáo viên từ các tỉnh đồng bằng, trung du Bắc bộ đã tình nguyện xung phong lên Tây Bắc dạy học. Bắt đầu một hành trình đầy gian nan nhưng cũng thật tự hào của những anh hùng “cầm phấn” huyền thoại mùa thu năm 1959.
Gần 70 năm trôi qua, dù đã ở tuổi “xưa nay hiếm”, nhưng ký ức về những ngày đầu đến với Tây Bắc vẫn là một phần thiêng liêng trong ký ức của nhiều nhà giáo. Với Nhà giáo Vũ Đình Nhuần, phường Tô Hiệu, ngày ấy là thanh niên tuổi vừa đôi mươi, mang trong mình tinh thần lạc quan, tràn đầy nhiệt huyết.
Ông Nhuần kể: Sơn La ngày ấy là vùng đồi, núi hoang sơ, cuộc sống người dân các dân tộc khó khăn, vất vả, bởi đói nghèo, lạc hậu. Chúng tôi, những thầy, cô giáo trẻ từ miền xuôi lên đã cùng ăn, cùng ở, cùng nhân dân chặt tre dựng lán, đóng bàn ghế dạy học. Ngày ấy, trong những lớp học tạm đó, cả thầy lẫn trò đều cùng học: Thầy thì dạy trò chữ quốc ngữ, còn trò lại dạy thầy để biết tiếng Thái, tiếng Mường.
“Qua mỗi mùa nương gieo hạt và trổ bắp, các lớp học như vậy đã dần ổn định, ngoài học chữ, học sinh còn được thầy hướng dẫn cách tăng gia, sản xuất, trồng khoai, sắn làm sao cho năng suất nhất”, ông Nhuần bộc bạch.
Khi đất nước hoàn toàn thống nhất, non sông liền một dải, giai đoạn từ năm 1975 - 1981, Đảng ta tiếp tục kiên trì với chủ trương “tận lực chăm lo, phát triển giáo dục miền núi”. Sự nghiệp giáo dục Sơn La bắt đầu tiến vào thời kỳ phát triển mới. Hệ thống các trường cấp II được thành lập ở các xã vùng, thị trấn, nông trường dọc theo các trục giao thông Quốc lộ. Các trường cấp III phát triển ở hầu khắp các huyện lỵ.
Trên địa bàn tỉnh Sơn La khi ấy có 235 đơn vị giáo dục, hơn 5.000 cán bộ, giáo viên các cấp và gần 98.000 học sinh. Tỷ lệ phổ cập giáo dục Sơn La đạt 25%, có nghĩa là cứ 4 người dân thì có 1 người đi học. Cũng trong giai đoạn này, các phong trào thi đua “hai tốt”, “Thầy dạy tốt, trò học hay”, xây dựng trường học tiên tiến; tổ lao động xã hội chủ nghĩa được phát động và triển khai rộng khắp; giáo viên toàn ngành thi đua rèn luyện tay nghề, nâng cao chuyên môn, tu dưỡng phẩm chất đạo đức người giáo viên xã hội chủ nghĩa với phương châm “Tất cả vì học sinh các dân tộc Sơn La thân yêu”.
Phổ cập tri thức số trong kỷ nguyên mới
Gần 70 đấu tranh, xây dựng và đổi mới, ngành giáo dục Sơn La hôm nay đã đạt bước phát triển vượt bậc cả về số lượng lẫn chất lượng. Đến năm 2000, toàn tỉnh có 98,5% số xã/phường/thị trấn được công nhận đạt chuẩn quốc gia xóa mù chữ - phổ cập giáo dục tiểu học; 94% dân số trong độ tuổi 15-35 biết chữ. Trong 10 năm tiếp theo, tỉnh Sơn La tiếp tục hoàn thành phổ cập giáo trung học cơ sở đúng độ tuổi. Đến năm học 2025-2026, quy mô mạng lưới, trường lớp của tỉnh Sơn La có 609 trường mầm non, phổ thông, GDTX với gần 380.000 học sinh, hơn 23.400 giáo viên các cấp học.
Ngày 13/10/2025, tại cuộc họp triển khai đầu tư xây dựng 13 trường nội trú liên cấp tại các xã biên giới, ông Nguyễn Đình Việt, Chủ tịch UBND tỉnh Sơn La thông tin: Những năm qua, Tỉnh uỷ, HĐND, UBND tỉnh đặc biệt quan tâm xây dựng, sửa chữa hơn 98% phòng học kiên cố, bán kiên cố trường lớp học trên địa bàn. Hiện, toàn tỉnh có 437/596 cơ sở giáo dục đạt chuẩn quốc gia, 75 trường học tổ chức bán trú, cơ bản đáp ứng tốt nhu cầu học tập, sinh hoạt của trên 60.000 học sinh là con em người dân tộc thiểu số trên địa bàn tỉnh.
Theo ông Nguyễn Đình Việt, đội ngũ giáo viên có hơn 84% đạt trình độ và trên chuẩn; có 2 phó giáo sư, 5 tiến sĩ, 430 thạc sĩ, gần 16.920 giáo viên trình độ đại học, đáp ứng yêu cầu đổi mới. Các phong trào thi đua dạy tốt học tốt, chuyển đổi số, đổi mới sáng tạo theo hướng thực chất và bền vững được đẩy mạnh, nhờ đó, sự nghiệp giáo dục của tỉnh đã đạt được những thành tích đáng tự hào.
Sơn La từ "diệt giặc dốt" đã tiến đến danh hiệu "Thành phố học tập toàn cầu" của UNESCO nhờ sự đầu tư lớn vào giáo dục, phát triển hệ thống trường lớp, và nhiều hoạt động thúc đẩy học tập suốt đời. Sự ghi danh này, vào tháng 2/2024 là minh chứng cho nỗ lực không ngừng của tỉnh để nâng cao dân trí, xây dựng một cộng đồng học tập toàn diện.
Thời gian qua, tỉnh Sơn La có tỷ lệ học sinh đỗ tốt nghiệp THPT từ năm 2020 đến nay đạt trên 99%. Bên cạnh việc phát triển GD&ĐT, tỉnh còn tích cực thực hiện nhiệm vụ chính trị, thúc đẩy quan hệ ngoại giao, hợp tác trong GD&ĐT với các tỉnh Bắc Lào, góp phần thắt chặt quan hệ hữu nghị đặc biệt giữa 2 nước.
Ông Nguyễn Văn Chiến, Giám đốc Sở GD&ĐT tỉnh Sơn La cho hay: Ngành giáo dục đạt được thành tích cao như ngày hôm nay, là nhờ sự quan tâm đặc biệt của Đảng, Nhà nước và lãnh đạo tỉnh trong việc chỉ đạo, ban hành các chủ trương, chính sách kịp thời, phù hợp với từng giai đoạn lịch sử. Cùng với đó là tinh thần nhiệt huyết, quyết tâm vượt khó của các thế hệ giáo viên trong sự nghiệp trồng người.
Theo ông Chiến, thời gian tới, ngành giáo dục sẽ tiếp tục nâng cao chất lượng của đội ngũ giáo viên, đẩy mạnh chuyển đổi số trong hoạt động quản lý, giảng dạy, đáp ứng tốt nhu cầu học tập và đào tạo nguồn nhân lực. Từ đó, tiến gần hơn đến mục tiêu trở thành trung tâm giáo dục đào tạo của vùng Tây Bắc và các tỉnh Bắc Lào như Nghị quyết Đại hội Đảng bộ tỉnh lần thứ XVI đề ra.
