Hiện tượng này tạo vòng luẩn quẩn: trẻ càng tự ti, cha mẹ càng lo lắng, và sự so sánh càng gia tăng từ đó có thể “lập trình” tư duy kém cỏi.
Kỳ vọng không công bằng
Các phụ huynh đã bao giờ tự hỏi, việc so sánh con mình với những đứa trẻ khác có thể ảnh hưởng đến trẻ như thế nào? Một nghiên cứu được công bố trên tạp chí Frontiers in Psychology đã xem xét câu hỏi này. Theo đó, 579 phụ huynh, thanh thiếu niên ở Trung Quốc tham gia một cuộc khảo sát, tìm hiểu tác động của việc so sánh giữa cha mẹ và con đối với lòng tự trọng của thanh thiếu niên cũng như ảnh hưởng của sự lạc quan. Nghiên cứu phát hiện ra rằng, khi cha mẹ so sánh con mình với những đứa trẻ “giỏi hơn”, thanh thiếu niên có xu hướng so sánh bản thân với bạn bè cùng trang lứa theo cách tương tự. Sự so sánh này có thể khiến các em cảm thấy mình không bằng người khác.
Một phát hiện thú vị khác là sự lạc quan có thể tạo nên sự khác biệt. Những người có cái nhìn tích cực về cuộc sống có khả năng xử lý tốt hơn việc bị so sánh. Thay vì cảm thấy nản lòng, họ có thể coi sự khác biệt là cơ hội để cải thiện. Nghiên cứu được thực hiện tại một trường trung học cơ sở ở Quảng Châu (Trung Quốc). Các nhà nghiên cứu mời học sinh từ tất cả các khối lớp tham gia. Cả học sinh và phụ huynh đều đồng ý tham gia nghiên cứu.
Học sinh điền vào các bảng câu hỏi trực tuyến về: Tần suất cha mẹ so sánh các em với những đứa trẻ khác; Tần suất các em so sánh bản thân với những bạn bè có vẻ “tốt hơn”; Cảm xúc của các em về bản thân (lòng tự trọng); Mức độ tích cực hoặc lạc quan mà các em thường cảm thấy về cuộc sống.
Kết quả cho thấy, những thanh thiếu niên thường xuyên bị cha mẹ so sánh với những đứa trẻ “tốt hơn” có xu hướng so sánh bản thân với các bạn bè tương tự. Việc so sánh với những bạn bè có thành tích cao hơn hoặc “giàu có hơn” khiến các em cảm thấy mình không bằng người khác. Điều này làm giảm lòng tự trọng của trẻ. Trong khi đó, những thanh thiếu niên lạc quan hơn có khả năng ứng phó với việc bị so sánh tốt hơn. Kết quả là, các em cảm thấy ít nản lòng hơn. Những thanh thiếu niên lớn tuổi hơn có xu hướng so sánh bản thân nhiều hơn những thanh thiếu niên nhỏ tuổi còn những thanh thiếu niên nhỏ tuổi hơn thường có sự lạc quan cao hơn. Trong nghiên cứu này, các học sinh nam thể hiện sự lạc quan cao hơn một chút so với nữ.
Các chuyên gia nhấn mạnh, việc cha mẹ so sánh con với người khác thường có thể gây ra tác dụng ngược lại với những gì phụ huynh mong đợi. Là cha mẹ và người chăm sóc, chúng ta muốn thấy con mình thành công và hạnh phúc. Trong đó, cha mẹ có thể truyền cảm hứng cho sự phát triển của trẻ theo cách lành mạnh và tích cực hơn. Phụ huynh có thể tập trung các cuộc trò chuyện với trẻ vào sự phát triển và những cột mốc cá nhân. Hãy thử nói về những gì con đang làm tốt và cách con tiến bộ. Ví dụ, hãy chú ý đến nỗ lực của con trong một dự án hoặc cách trẻ thực hành kỹ năng mới. Hành động này sẽ giúp trẻ hiểu rằng, giá trị của con không phải là giỏi hơn người khác, mà là nỗ lực hết mình.
Bên cạnh đó, cha mẹ nên khuyến khích con đặt mục tiêu. Việc tự đặt mục tiêu sẽ giúp trẻ cảm thấy có thể kiểm soát tương lai của mình. Khi đặt mục tiêu, điều quan trọng là trẻ tập trung vào sự tiến bộ của chính mình. Trẻ có thể bắt đầu bằng cách viết ra các mục tiêu và chia chúng thành mục tiêu ngắn hạn cũng như dài hạn. Mục tiêu ngắn hạn mang lại những thành công nhanh chóng giúp xây dựng sự tự tin, trong khi mục tiêu dài hạn mang lại cho trẻ động lực để phấn đấu theo thời gian.
Đặc biệt, phụ huynh cần giúp con có chiến lược ứng phó để trẻ cảm thấy mình có năng lực. Trong cuộc sống, trẻ sẽ gặp phải những tình huống mà người khác (bạn bè, hoặc thậm chí là người lạ) có thể khiến con cảm thấy mình không xứng đáng. Trong khi đó, không phải lúc nào cha mẹ cũng có thể kiểm soát những gì người khác nói với trẻ. Song, phụ huynh có thể trang bị cho trẻ những công cụ để xử lý khoảnh khắc khó khăn này. Ví dụ, cha mẹ có thể giúp trẻ tự nhắc nhở bản thân về những điểm mạnh của mình. Dạy trẻ thực hành lòng tự tha thứ khi mắc lỗi. Trẻ cũng có thể sử dụng những lời khẳng định hoặc cụm từ như “Con có năng lực” hoặc “Con đủ tốt” để giúp thay đổi tư duy. Các nhà nghiên cứu cũng gợi ý rằng, cha mẹ hãy hỗ trợ lòng tự trọng của con bằng cách cho trẻ đọc những tài liệu nhằm giúp các em suy ngẫm về những điểm mạnh của mình và rèn luyện tư duy tích cực.
Thoát khỏi “bẫy so sánh”
Trong khi đó, tác giả Lisa Sugarman, chuyên gia tư vấn nuôi dạy con tại Mỹ chia sẻ, tất cả cha mẹ đều mong muốn điều tốt nhất cho con mình. Đó là điều hiển nhiên. Bất cứ phụ huynh nào cũng muốn con thành công, phát triển và xuất sắc. Song, thực tế, trẻ sẽ không thực hiện điều đó theo tiến độ của người khác. Thay vào đó, trẻ sẽ chỉ làm điều đó khi đã sẵn sàng. “Bởi vậy, việc đặt ra những kỳ vọng không công bằng dựa trên sự phát triển của những đứa trẻ khác là điều không thực tế và tạo ra một tiền lệ tồi tệ. Đó chính xác là lý do tại sao chúng ta cần trân trọng con mình ngay từ khi trẻ còn nhỏ. Chúng ta cần để con cảm nhận được sự ủng hộ và kiên nhẫn của cha mẹ. Bởi, khi biết rằng con có được điều đó, đó là lúc trẻ bắt đầu phát triển”, bà Sugarman chia sẻ.
Theo chuyên gia này, khi thường xuyên bị so sánh với người khác, trẻ có xu hướng nghĩ rằng mình không có được sự ủng hộ và chấp nhận của cha mẹ. Đó cũng là lúc trẻ bắt đầu suy sụp. Chính khi trẻ bắt đầu quá chú ý đến những gì mọi người xung quanh đang làm, mặc cảm tự ti thường xuất hiện. Vì vậy, điểm mấu chốt là, phụ huynh tuyệt đối không nên so sánh con với người khác. Nếu đã hoặc đang làm như vậy, thì bây giờ là lúc cha mẹ nên dừng lại.
Thực tế là, một số trẻ bắt đầu tập đi ngay mà không biết bò. Một số trẻ ngủ suốt đêm, một số thì không. Một số trẻ sẽ phản ứng khi được gọi tên, trong khi những trẻ khác thì không. Tuy nhiên, trẻ sẽ đạt được những gì chúng muốn vào đúng thời điểm của mình. “Vì tốc độ trẻ đạt được đã được in sâu vào ADN của con ngay từ ngày đầu tiên, chúng ta cần ngừng so sánh và bắt đầu chấp nhận. Vì vậy, khi bạn bước vào giai đoạn bất định, hãy để bản thân thư giãn một chút. Hãy yêu thương vì chính con người và vị trí của trẻ, bất kể điều gì đang xảy ra xung quanh”, chuyên gia Sugarman nhận định.
Do đó, theo bà, phụ huynh nên áp dụng một vài mẹo để tránh rơi vào “bẫy so sánh”. Trong đó, cha mẹ cần tập trung sự chú ý của mình vào con. Hãy nhớ rằng, không phải tất cả trẻ em đều học cách ngồi dậy, đi bộ hoặc nói chuyện cùng một ngày. Mỗi đứa trẻ đạt được những mốc phát triển này vào những thời điểm khác nhau và điều đó hoàn toàn bình thường. Ngoài ra, phụ huynh hãy hạn chế thời gian sử dụng mạng xã hội, bởi vì việc lướt bản tin của người khác sẽ dẫn đến những so sánh tiêu cực mà cha mẹ dành cho con. Vì vậy, hãy cố gắng đặt điện thoại xuống và chú ý hơn đến những gì đang diễn ra dưới mái nhà của mình. “Hãy quan tâm đến những gì con có thể làm và ăn mừng những thành tựu, cột mốc đó. Hãy theo dõi những lời tự vấn của mình và đối xử tốt với bản thân, đối xử với chính mình bằng lòng trắc ẩn và sự kiên nhẫn. Điều đó là đủ”, chuyên gia Sugarman cho biết.
Rõ ràng, so sánh không giúp trẻ tiến bộ mà chỉ khiến các em thêm áp lực và thiếu tự tin. Việc so sánh có thể bắt đầu từ những ý tốt, nhưng lại dễ để lại những vết thương tinh thần sâu sắc cho trẻ. Khi các phụ huynh hiểu rõ hệ quả và thay đổi cách đồng hành cùng con, vòng luẩn quẩn của tự ti và kỳ vọng quá mức sẽ được tháo gỡ. Sự thay đổi cần được bắt đầu từ chính cha mẹ: tập trung vào sự tiến bộ của con, khích lệ những nỗ lực nhỏ và tôn trọng nhịp phát triển riêng của từng trẻ. Khi được lớn lên trong môi trường thấu hiểu, trẻ sẽ có nền tảng vững chắc để phát triển khỏe mạnh về cảm xúc và tinh thần.
