Bản Hon là nơi cư trú của cộng đồng dân tộc Lự và Mông, trong đó, dân tộc Lự, hay còn gọi là dân tộc Lào, Lữ, Nhuôn, Duôn chiếm 90%. Cộng đồng người Lự ở Lai Châu vẫn giữ gìn những sắc thái văn hóa độc đáo, như ở nhà sàn, mặc trang phục truyền thống, nhuộm răng đen và dệt vải thổ cẩm...
Trang phục đẹp và cầu kỳ
Từ lâu đời, người Lự đã biết trồng bông, nuôi tằm, kéo sợi dệt vải để phục vụ nhu cầu may mặc của cộng đồng. Những cô gái Lự trước khi lấy chồng đều thành thạo cách dệt vải, thêu thùa.
Trong mỗi hộ gia đình người Lự đều có khung dệt vải và các dụng cụ khác như xe quay sợi, giàn phơi sợi. Thuốc nhuộm vải cũng được đồng bào khai thác và tự chế biến để tạo nên nhiều màu sắc khác nhau. Vì nhuộm vải hằng ngày nên đôi tay của phụ nữ Lự lúc nào cũng dính màu chàm. Trước sân nhà của người Lự, nhất là những ngày nắng ấm, luôn thấy những giàn phơi sợi hong khô những chùm sợi vừa nhuộm màu.
Sản phẩm dệt của người Lự khá phong phú về chủng loại và có hoa văn, họa tiết trang trí rất độc đáo. Ngoài quần áo và váy, người Lự còn sản xuất các loại túi, khăn, địu... Đặc biệt, túi thổ cẩm của dân tộc Lự có giá trị thẩm mỹ cao. Túi có nhiều kích cỡ, được trang trí hoa văn, họa tiết và đính vào thân túi, dây đeo là những nhúm bông có màu sắc sặc sỡ. Túi thổ cẩm chẳng những để sử dụng trong cuộc sống hằng ngày, mà còn như là vật trang sức.
Phụ nữ Lự ăn mặc đẹp và cầu kỳ. Bộ trang phục truyền thống gồm khăn đội, áo váy, thắt lưng cùng với bộ trang sức đi kèm. Áo được may bằng vải chàm. Thân trước được may theo kiểu cài chéo vạt áo (như kiểu áo yukata của Nhật) và được nẹp bằng 5 miếng vải khác màu khâu lại với nhau. Miếng vải ở giữa được đắp chuỗi hình quả trám màu xanh đỏ...
Trang phục nam giới cũng là màu chàm đen, nét đặc biệt là trên áo nam, phần cúc áo được chị em đính tay bằng những nút thổ cẩm được khâu, đan cầu kỳ, kết hợp các chùm cúc bạc. Cổ áo cao 3 phân, thêu và ghép hoa văn hình tam giác, hình vuông màu xanh, đỏ. Hai bên sườn được khâu hai túi với đường viền hoa văn tinh tế, tạo cho chiếc áo thêm nét mạnh mẽ, nam tính. Những chiếc áo này dành cho các chú rể hoặc các trai làng mặc trong các lễ hội như cúng rừng, lễ mừng mùa...
Nhiều tập tục độc đáo
Người Lự ở nhà sàn. Căn nhà luôn có hai mái, mái phía sau ngắn hơn, còn mái phía trước kéo dài xuống che cả hàng hiên và cầu thang lên xuống. Cửa ra vào chủ yếu hướng về phía Bắc. Gầm sàn sạch sẽ, hầu hết các gia đình dùng làm nơi để trữ củi khô, để khung cửi và một số đồ dùng khác.
Bên trong nhà sàn của người Lự thường dành gian giữa để thờ cúng và con dâu trong gia đình không được vào gian này. Nhà bếp nối trực tiếp với căn nhà chính, do vậy khi bước chân vào nhà thì thấy ngay nhà ở và nhà bếp.
Người Lự ở Bản Hon còn giữ nguyên tập tục nhuộm răng có từ thời xa xưa. Khi đến tuổi dậy thì, các cô gái được mẹ sắm cho dụng cụ nhuộm răng gọi là “pẳng tèm khèo”. Nó là một thanh sắt mỏng, là vật bất ly thân của trong suốt cuộc đời của người phụ nữ Lự. Đồng bào dùng cây tỉu - một loại cây có nhựa cay, vị thơm mọc ở rừng sâu để làm nguyên liệu nhuộm răng. Họ thu hái cây này về phơi khô dự trữ trong nhà để dùng dần.
Mỗi khi ăn cơm xong hoặc trước khi đi ngủ, các bà các cô thường ngồi bên bếp lửa để tiến hành nhuộm răng. Họ lấy một đoạn cây tỉu đặt vào bếp lửa đốt thành than hồng rồi bỏ vào một cái lon bằng nhuôm, lấy thanh sắt “pẳng tèm khèo” đậy lại. Khi đó cục than hồng đốt nóng làm tan chảy nhựa cây tỉu dưới đáy lon, khói bốc lên nghi ngút và ám nhựa cây có màu đen vào phía dưới thanh sắt. Họ lấy tay trỏ chấm vào nhựa còn đang nóng đưa qua đưa lại trên khắp hàm răng để nhuộm.
Nhựa cây bám chặt vào răng. Nhuộm răng thường được tiến hành vào ban đêm, sau bữa cơm tối. Đồng bào Lự thực hành nhuộm răng như là một “nghi thức” không thể quên trong cuộc sống hằng ngày, đồng thời đây cũng là phút thư giãn, nghỉ ngơi, làm đẹp của người phục nữ sau ngày lao động mệt nhọc. Nét đặc biệt là trong hàm răng đen tuyền ấy còn điểm xuyết chiếc răng vàng lấp lánh ở hàm trên, ngay ở vị trí chiếc răng khểnh, tạo nên nét đẹp riêng biệt không lẫn với bất cứ tộc người nào.
Bản Hon là một trong nhiều bản làng ẩn chứa những nét đặc sắc của cộng đồng các dân tộc ít người tỉnh Lai Châu nói riêng, vùng Tây Bắc nói chung.
Tại Bản Hon, các giá trị văn hóa của đồng bào vẫn được giữ gìn như một bảo tàng sống, biểu hiện sức sống mạnh mẽ của đồng bào trước làn sóng du nhập văn hóa của bên ngoài. Nhờ vậy, Bản Hon đang và sẽ trở thành một trong những điểm đến lý tưởng của du khách trên hành trình khám phá “Vòng cung Tây Bắc”.
