Với người Tày ở Hà Giang, rằm tháng 7 được gọi là “Tết Chỉn Chất” hay còn gọi là Tết rằm tháng Bảy. Ngày này con cháu có dịp sum vầy, quay về đoàn tụ với gia đình, thăm nom họ hàng và tưởng nhớ tổ tiên. 

Đặc biệt, đối với những người con gái Tày sau khi lấy chồng, đây còn là ngày để trở về chăm sóc, phụng dưỡng cha mẹ sau một thời gian dài đằng đẵng ở bên nhà chồng. 

Thế nên, cho dù bận rộn công việc đến đâu, hễ cứ đến ngày rằm tháng Bảy, người Tày ở Hà Giang lại tạm gác tất cả các công việc để cùng nhau vui Tết Chỉn Chất. 

Mỗi gia đình đều chuẩn bị Tết Chỉn Chất từ những tháng trước, như nuôi vịt, phơi lá, phơi chuối khô để làm bánh…, trong đó không thể thiếu các món ăn truyền thống như bún vịt, bánh chuối, măng, núc nác nộm…

Phiên chợ của người Tày.

Vì là một ngày lễ lớn nhất của cộng đồng người Tày ở Hà Giang sau Tết Nguyên Đán, nên từ ngày 10 tháng Bảy trở đi không khí Tết Chỉn Chất đã tràn ngập trên khắp các bản làng người Tày ở Hà Giang. 

Theo đó, cứ đến ngày rằm tháng Bảy hằng năm, dù không phải là ngày chủ nhật để họp chợ phiên như quy định, nhưng đồng bào Tày từ các bản đều túa ra chợ, để tạo thành một phiên chợ bất thường chuẩn bị cho Tết Chỉn Chất. Phiên chợ trở nên vô cùng đặc biệt, bởi hôm đó người dân chỉ bày bán những lễ vật cho ngày Tết rằm tháng Bảy. 

Phiên chợ bất thường được người Tày Hà Giang họp từ sáng sớm tinh mơ, tại các khu chợ phiên quen thuộc của các bản làng, và cũng được kết thúc rất sớm so với các chợ phiên thông thường, để người dân còn có thời gian chuẩn bị cho buổi lễ Tết rằm tháng Bảy được chu đáo và tươm tất.

Với người Tày, người Nùng ở Cao Bằng, Rằm tháng Bảy - lễ "Pây Tái" - là một trong hai cái Tết quan trọng nhất của năm, sau Tết Nguyên đán. 

Trong dịp này, người phụ nữ Tày, Nùng cùng chồng sửa soạn lễ cúng tạ ơn ông bà tổ tiên. Người Tày, Nùng cũng có tín ngưỡng cúng “Xá tội vong nhân” vào dịp Rằm tháng Bảy, mọi thủ tục và nghi thức cúng bái cũng giống như người Kinh.

Làm bánh gai dịp rằm tháng 7.

Người Tày, Nùng thường chuẩn bị quà cho cha mẹ một đôi vịt béo, một chục bánh gai. Cả gia đình quây quần bên mâm cơm ấm cúng, thưởng thức những món ăn đặc sản của địa phương. Món ăn không thể thiếu trong dịp Rằm tháng Bảy ở Cao Bằng là thịt vịt quay lá mác mật ăn với bún trắng, canh thịt vịt nấu măng. 

Món thịt vịt đặc trưng nhất của người Tày, Nùng là món vịt quay mác mật. Vịt mổ xong, tẩm ướp đầy đủ gia vị, nhồi lá mác mật vào bụng con vịt rồi khâu lại, phết một chút mật ong rừng lên ngoài da, sau đó đem quay.

Ý nghĩa thứ hai của Rằm tháng Bảy là tưởng nhớ vong linh những chiến binh của nghĩa quân Nùng Trí Cao - một anh hùng dân tộc Tày sống ở thời nhà Lý thế kỷ 11.

Nùng Trí Cao là con của một thủ lĩnh địa phương, được triều đình nhà Lý đào tạo, giao quyền cai quản, bảo vệ biên cương phía Bắc của Tổ quốc trước sự xâm lấn của nhà Tống ở phương Bắc. 

Trong một trận chiến ác liệt ở Tổng Quỷ, gần cửa khẩu Tà Lùng, huyện Phục Hoà (Cao Bằng), nhiều quân binh cùng Nùng Trí Cao tử trận. Vì thế, nhân dân thương tiếc lấy ngày 14/7 làm ngày giỗ của quân binh. 

Trong ngày này, người dân thường làm “péng tái” (người Kinh gọi là bánh gai) để cúng vong hồn binh sỹ. “Péng tái” dịch ra nguyên nghĩa là bánh đưa đường. Tương truyền, khi quân của Trí Cao lên đường đánh giặc, đi đến đâu, người dân cũng làm bánh gai cho quân sỹ làm lương thực.

Quỳ lạy chúc mừng ông bà cha mẹ

Người Thái ở Lai Châu tổ chức ăn rằm tháng 7 âm lịch theo tiếng thái gọi là “xíp xí bơn chết”. Người Thái quan niệm rằm tháng 7 là xá tội vong nhân, gia đình cầu bình an và khỏe mạnh, cầu cho hạn hán qua đi và điều may mắn sẽ đến trong những tháng tới.

Con cháu nội, ngoại đã ở riêng đều có lễ đến Tết ông bà, bố mẹ và cầu chúc sức khỏe.(Ảnh: FB Tự hào dân tộc Thái)

Người Thái tổ chức cúng ông bà, tổ tiên vào sáng sớm ngày 14, ngày này con cháu dù đi xa thì cũng cố gắng về để sum họp bên gia đình. Mâm cúng đặt lên bàn thờ tổ tiên có trầu cau, rượu, nhang vàng, xôi nếp, bánh dày, con gà hay thịt lợn… 

Gia đình phải tính số người đã mất để lấy giấy màu “cắt” cho mỗi người một bộ quần áo và lấy giấy vàng bạc gấp thành thuyền để tiễn đưa người mất. Ngoài mâm cúng tổ tiên, gia đình cũng làm mâm cúng thổ thần, thổ địa và một mâm cúng ngoài hiên cho ma đường, ma xá không vào được nhà hưởng lộc. 

Người Thái có tục lệ, trong lễ xíp xí, con cháu nội ngoại ở riêng đều mang lễ lạt đến chúc mừng bố mẹ, ông bà. Người có điều kiện thì Tết lễ to như gà, vịt, lợn, không thì chai rượu, vài kí gạo hay gói bánh để tỏ lòng biết ơn công ơn mẹ cha sinh dưỡng.

Mâm cúng bày xong, chủ gia đình thắp hương lòng thành cầu nguyện ông bà, tổ tiên phù hộ cho gia đình, con cháu mạnh khỏe, gặp nhiều điều may mắn. Trong lúc chờ xong một tuần hương, chủ nhà phải lên rót 3 lần rượu ra các chén trên mâm để mời tổ tiên và người về sau hưởng lộc. 

Hết tuần hương, gia đình xin với tổ tiên hạ lễ, bày mâm để gia đình con cháu ăn uống sum vầy. Trước khi ngồi vào mâm, con cháu quỳ lạy chúc mừng bố mẹ, ông bà mạnh khỏe.

Mâm dọn xong thì con cháu quỳ lạy tạ ơn bố mẹ và chúc bố mẹ sức khỏe. (Ảnh: FB Tự hào dân tộc Thái)

Đặc biệt, sang ngày 15 âm lịch, người Thái tổ chức cúng bên ngoại, tức là cúng bố mẹ vợ. Lễ cúng phải thực hiện bên ngoài nhà nên gia đình làm một cái nhà nhỏ tạm ngoài vườn để bày lễ cúng. Nếu cặp vợ chồng nào có cả bố và mẹ vợ mất thì đều phải thực hiện lễ cúng này. 

Gia đình có điều kiện thì cúng to, không thì tùy tâm thắp hương cầu khấn. Người thắp hương không phải là người đàn ông mà người vợ chủ nhà phải đảm nhiệm việc đó, vì đó là bố mẹ mình. Trong hai ngày 14 và 15, sau bữa ăn gia đình, các thành viên đến nhà anh em trong bản để chúc mừng và dự lễ xíp xí, tối đến thì tụ tập đông vui để múa hát.

Ăn rằm cả tháng

Người Dao đỏ ở Yên Bái lấy ngày 14 là ngày chính rằm. Tuy nhiên, bà con không ăn rằm vào mỗi ngày 14, mà rải ra cả tháng. Bắt đầu từ ngày 1/7, khắp xóm trên bản dưới nhà nhà đều chuẩn bị gạo nếp ngon, lợn gà, rượu để chuẩn bị đón rằm. 

Người Dao quan niệm ăn rằm càng đông đủ con cháu, hàng xóm thì càng đông vui. Cỗ rằm tháng 7 được tổ chức theo từng gia đình. Mỗi gia đình chuẩn bị 5-7 mâm cỗ để mời anh em, hàng xóm. Tổ chức ở nhà này thì các nhà khác góp sức, góp nguyên vật liệu, xong nhà này thì lại đến nhà khác.

Mâm cúng gia tiên được bà con chuẩn bị cầu kỳ, gồm một con lợn khoảng 40-50 kg, một con gà luộc, rượu, tiền giấy. Các thầy cúng được mời đến để báo cáo, xin tổ tiên, các đấng thần linh phù hộ cho bà con có cuộc sống ấm no.

Tết Rằm tháng Bảy của đồng bào Dao đỏ ở Yên Bái còn đặc biệt ở chỗ chỉ đến rằm này các bà, các mẹ mới gói những chiếc bánh gù đen - một loại bánh đặc trưng của đồng bào Dao. 

Loại bánh này được làm từ gạo, giã với tro, thân cây vừng tạo thành bánh có màu đen, khi luộc chín có mùi vị rất lạ. Ngoài ra, còn bánh dày, bánh mật là những loại bánh không thể thiếu vào ngày tết và rằm tháng bảy. Có lẽ cũng chính điều này, mà rằng tháng 7 được nhiều trẻ nhỏ mong đợi.

Tết Rằm tháng Bảy của người Giáy

Ngay từ ngày 13/7 âm lịch, các gia đình bắt tay vào làm bánh gù. Bánh làm bằng gạo nếp, đỗ xanh, thịt lợn, lá dong... Ngoài bánh gù mâm cơm cúng còn có các vật phẩm khác như: một con vịt, một con gà và một khổ thịt lợn luộc. 

Một thứ rất quan trọng trong các lễ vật là giấy màu, tượng trưng cho vải vóc của con cháu dâng lên tổ tiên; vàng; vàng mã sẽ được bà con tự làm cùng với hoa, quả, bánh kẹo bày trang trọng trên bàn thờ…

FB Văn hóa dân tộc Giáy

Vào giờ đẹp ngày 14 âm lịch, gia chủ sẽ thắp hương, cắm ba nén ở cửa ra vào và trên ban thờ, trong phần khấn, người chủ gia đình sẽ báo đến tổ tiên về kết quả làm ăn của gia đình, xin với tổ tiên phù hộ cho con cháu được sức khoẻ và làm ăn phát đạt, học hành tấn tới…

FB Văn hóa dân tộc Giáy

Sau lễ cúng chính sẽ đến lễ cúng ngoài chuồng gia súc, gia cầm, cầu cho vật nuôi lớn nhanh, không ốm đau bệnh tật…

Rằm của người La Chí ở Lào Cai

Rằm tháng bảy là tết được đồng bào La Chí ở Lào Cai tổ chức to nhất. Đồng bào quan niệm đây là dịp để "cúng mừng việc cấy xong và xin tổ tiên bảo vệ ruộng, nương". Vào dịp này, mâm cúng và các hoạt động văn hóa - thể thao dân tộc được tổ chức tưng bừng. 

Cỗ cúng trong ngày rằm gồm: xôi, thịt gà, thịt lợn, ngan hoặc vịt. Các hoạt động thường được tổ chức là hát giao duyên, chơi đánh bộ binh, đánh quay, đu quay, ném còn... tại nhà già làng có uy tín nhất.

Rằm của người Cao Lan không thể thiếu bánh gai

Với đồng bào Cao Lan, rằm tháng bảy không thể thiếu bánh gai. Bánh được gói bằng lá chuối đã được hong tái qua nắng nên rất dẻo và thơm. Người phụ nữ Cao Lan nào cũng biết làm bánh và dù công việc bận rộn đến đâu cũng phải thu xếp để có thời gian làm bánh gai trong ngày rằm tháng bảy. 

Để có được chiếc bánh gai thơm ngon, ngoài bột phải giã nhuyễn thì nhân bánh gai cũng được đặc biệt chú ý. Nhân bánh phải có độ thơm bùi của đỗ, dừa khô và có pha chút gia vị của núi rừng. Có nơi nguyên liệu là bột gạo nếp được giã nhuyễn cùng quả chuối chín đã được sấy khô trước đó nhiều ngày, sau đó đem đồ, hoặc hấp cách thủy, nên giữ được độ thơm lâu. 

Theo tục lệ của đồng bào Cao Lan, những chiếc bánh đầu tiên lấy ra được dâng lên thắp hương tổ tiên trước, sau đó các thành viên trong gia đình mới được thưởng thức.