Giai thoại Tổ nghề may
Tháng Chạp, những người làm nghề may mặc, thiết kế thời trang, cổ phục… lại nô nức kéo về quê hương Trạch Xá, xã Hòa Lâm (Ứng Hòa, Hà Nội) để dâng hương giỗ Tổ nghề may.
Giỗ Tổ nghề may năm nay nhằm vào ngày mưa rét, nhưng từ sáng sớm từ cổng làng Trạch Xá đã quy tụ rất nhiều người làm nghề may mặc, đặc biệt là giới thiết kế thời trang, những người yêu mến văn hóa cổ phục Việt đã xếp hàng ngay ngắn trước nhà thờ Tổ nghề.
Anh Ngô Quý Đức, người sáng lập dự án “Về làng” nói rằng, giỗ Tổ nghề may là dịp để mọi người cùng nhớ về người đã có công tạo lập và phát triển nghề may mặc ở Trạch Xá.
Không chỉ giới hạn trong làng, ngày nay những người làm nghề may mặc khắp trong Nam ngoài Bắc xác định Trạch Xá là cái nôi, cái gốc của nghề. Bởi vậy, đây cũng là thời khắc để người trong giới ngồi lại với nhau, khơi gợi nét đẹp của văn hóa và cùng tìm kiếm giải pháp mới để thời trang thêm phát triển.
Theo lưu truyền ở làng Trạch Xá và từ các tư liệu lịch sử, thời vua Đinh Tiên Hoàng có một thôn nữ người làng Trạch Xá tên là Nguyễn Thị Sen được tuyển vào cung làm Tứ phi Hoàng hậu, chuyên lo việc may mặc cho triều đình. Đặc biệt, bà rất giỏi cắt may áo dài cho các cung tần mỹ nữ và công chúa trong triều.
Sách “Đại Việt sử ký toàn thư” chép rằng, vua Đinh Tiên Hoàng lập 5 hoàng hậu là Đan Gia, Trinh Minh, Kiều Quốc, Cổ Quốc và Ca Ông. Trong đó, Hoàng hậu Cổ Quốc chính là bà Nguyễn Thị Sen. Nhân dịp vua về trấn Sơn Tây kén chọn hiền tài giúp nước, đến làng Trạch Xá, tổng Hòa Lâm đã cảm mến và kết duyên cùng bà Nguyễn Thị Sen.
Tại hoàng cung, với trí thông minh cùng với sự khéo léo, sáng tạo trong thêu thùa, bà đã cùng các cung phi tạo nên các loại quần áo đẹp mắt. Bà cũng dạy cho các cung nữ từng đường kim, mũi chỉ để phát triển nghề may.
Năm 979, Đinh Tiên Hoàng và con trai trưởng là Đinh Liễu bị Đỗ Thích sát hại. Bà Tứ phi Nguyễn Thị Sen đã đưa các con từ giã hoàng cung về làng Trạch Xá, truyền dạy nghề cho nhân dân trong làng, từ đó làng Trạch Xá có nghề may quần áo cung đình và áo dài. Sau khi bà mất, nhân dân lập đền thờ và tôn bà là tổ nghề may và từ đó nghề may đã phát triển đời này nối tiếp đời sau, đến nay đã được hơn nghìn năm.
Theo thần tích, Tứ phi Nguyễn Thị Sen mất vào ngày 12 tháng Chạp. Để con cháu muôn đời biết về công đức của tiền nhân, người dân làng Trạch Xá đã lập đền thờ suy tôn bà là Đức Thánh Tổ nghề may và tổ chức Lễ hội giỗ Tổ vào ngày 12 tháng Chạp hàng năm.
Ngày nay, ở nhà thờ Tổ nghề làng Trạch Xá vẫn lưu những câu thơ ca ngợi công đức của bà Tứ phi Nguyễn Thị Sen: Rạng rỡ vầng trăng soi/ Sen vàng làng Trạch Xá/ Nghĩa cả khắc muôn đời/ Ơn sâu ghi vạn thế.
Không chỉ có công tạo lập nghề ở Trạch Xá, ở cố đô Huế cũng có một làng may truyền thống từ thời Nguyễn cũng lập đền thờ bà. Hoặc ở làng may Hội An cũng dựng đền thờ Tổ nghề Nguyễn Thị Sen để bái vọng vào đúng ngày giỗ 12 tháng Chạp hàng năm.
 |
Ngày 12 tháng Chạp là ngày giỗ Tổ nghề may. |
Quê thầy, đất thợ
Từ truyền thống nghìn năm lấy việc may mặc làm nghề kiếm kế sinh nhai nên nghề may ở Trạch Xá được xem là nghề cha truyền con nối. Những kinh nghiệm, kỹ năng trong nghề cứ thế được các thế hệ tích cóp truyền đạt cho nhau.
Có giai thoại kể rằng, khoảng những năm 1930, thợ may Trạch Xá là cụ Tạ Văn Khuất được vời vào kinh đô Huế để may đo áo dài cho Hoàng hậu Nam Phương.
Cụ Khuất mang theo thước, kéo và một số vật dụng may đo, nhưng khi đối diện trước Hoàng hậu quyền quý thì cụ mới ngộ ra cái đẹp đâu có thể dùng thước là đo được. Thế là cụ đứng đằng xa, ước lượng bằng mắt và bằng cảm nhận của một thọ đã quá quen với may mặc.
Mấy hôm sau triều đình tổ chức đón khách, khi Nam Phương Hoàng hậu bước ra với tà áo dài thì ai nấy đều trầm trồ trước mẫu áo thướt tha mà vừa khít với đường vai mềm mại của Hoàng hậu. Sau khi cụ Khuất xin cáo lui về làng thì mọi người mới sực nhớ đến người thợ may tài hoa. Vua Bảo Đại vội thảo thư khen và gửi quà về làng Trạch Xá để tỏ lòng cảm ơn.
Trong suốt thời kỳ hình thành phố nghề Thăng Long, người Trạch Xá cũng góp phần không nhỏ trong việc đưa nghề may và tà áo dài thêm vào sự thanh lịch của người Hà Nội. Những mẫu áo như Lemur, Lê Phổ, Raglan… được người Trạch Xá nhập cuộc theo mẫu thiết kế riêng tạo ra xu hướng thời trang đương thời.
 |
Nghệ nhân Phan Thị Thuận chia sẻ với đại diện các CLB văn hóa áo dài về cách lấy tơ sen. |
Ông Nghiêm Văn Đạt, Chủ nhiệm HTX may làng nghề Trạch Xá nói rằng: “Có thể áo dài Trạch Xá được người đời ví “may như dán hồ”, đường chỉ nổi “đều như trứng rận” và “mười mũi kim như chín”, nhưng không vì thế mà người thợ mãn nguyện. Mỗi ngày chúng tôi đều miệt mài rèn luyện, trau dồi tay nghề để đem lại cho đời những chiếc áo dài tinh xảo, hoàn mỹ hơn nữa”.
Chính sự nghiêm cẩn của người làm nghề ở Trạch Xá đã củng cố thêm nền tảng truyền thống mà hơn nghìn năm trước bà Tứ phi Nguyễn Thị Sen đã tạo lập.
Để giờ đây không chỉ được biết đến là “cái nôi” nghề may, tự hào với tà áo dài truyền thống, mà Trạch Xá ngày càng được biết tới với danh xưng “quê thầy, đất thợ” khi nhiều người trong làng trở thành những người thầy, giảng viên đứng lớp tại các khoa ngành đào tạo thời trang.
“Ngày 12 tháng Chạp hàng năm giỗ Tổ nghề, cũng là ngày để những người làm nghề may mặc, thời trang thể hiện lòng thành kính biết ơn, trau dồi thêm tình yêu và tâm huyết để gìn giữ phát triển nghề. Năm nay ngoài dâng hương giỗ Tổ, chúng tôi còn có dịp thăm xưởng của nghệ nhân dệt tơ sen Phan Thị Thuận để hiểu thêm những nét văn hóa truyền thống hiếm có của cha ông” - Nhà thiết kế Đức Minh Anh.
