Linh thiêng trong phần lễ
Lễ hội truyền thống mùa Xuân Côn Sơn – Kiếp Bạc thường kéo dài từ tháng 1 đến hết tháng 3 âm lịch hằng năm. Mở đầu các nghi lễ diễn ra trong Lễ hội mùa Xuân Côn Sơn là lễ dâng hương, lễ tế khai hội mùa Xuân vào ngày mùng 10/1 âm lịch tại đền thờ Kiếp Bạc và chùa Côn Sơn. Trọng tâm là lễ khai hội hằng năm được tổ chức vào ngày 16/1 âm lịch, trước đó các đại biểu cùng nhân dân tham gia nghi lễ rước nước (mộc dục).
Lễ rước nước là một loại hình văn hoá dân gian, một nghi thức tâm linh đặc sắc biểu hiện tín ngưỡng cầu nước của những cư dân sống với nền văn minh lúa nước ven sông Hồng. Đây cũng là một nghi lễ quan trọng trong Lễ hội mùa Xuân Côn Sơn, mục đích lấy nước làm lễ mộc dục (tắm tượng), đồng thời biểu dương sức mạnh cộng đồng làng xã, gợi mở sự gắn kết tình cảm cộng đồng; biểu hiện ước muốn cầu mùa màng bội thu; cầu nước, cầu nhân khang vật thịnh, phong đăng hòa cốc...
Nếu lễ rước nước tượng trưng cho việc ra sông, biển cầu các vị thuỷ thần phù hộ cho mưa thuận gió hoà, sản xuất nông nghiệp thuận lợi không bị lũ lụt, hạn hán, mùa màng bội thu thì nghi lễ tế trời đất trên núi Ngũ Nhạc linh từ thường được tổ chức vào sáng ngày 17/1 âm lịch hằng năm, là nghi lễ kính cáo với trời đất vào ngày linh thiêng nhất của lễ hội đầu năm, cầu mong trời đất chứng kiến lòng thành kính và phép ứng xử trong đời sống xã hội của cộng đồng đúng đạo làm người, hợp với đạo trời - từ bi hỷ xả mà trời đất, Thánh Phật phù giúp cho quốc thái dân an, nhân khang vật thịnh.
Nghi lễ được tổ chức tại Trung Nhạc Miếu (một trong 5 ngọn núi, đây là năm ngọn núi thiêng tượng trưng cho năm phương (tứ phương và trung phương) mỗi phương ứng với một hành, Kim, Mộc, Thủy, Hỏa, Thổ), do các pháp sư thực hiện. Từ Trung Nhạc Miếu đại diện cho trung phương có thể nhìn được bốn phương tám hướng, những làn khói hương tỏa thấu trời xanh hòa cùng không khí linh thiêng của đất trời. Vật phẩm gồm lễ chay, lễ mặn, hương hoa, ngũ cốc...
Lễ đàn Mông Sơn thí thực diễn ra vào tối ngày 23/1 âm lịch. Đây là một nghi lễ quan trọng và là nét văn hóa tâm linh tiêu biểu trong lễ hội truyền thống mùa Xuân Côn Sơn. Côn Sơn là chốn tổ của Thiền phái Trúc Lâm, “quốc tự” của đất nước. Lễ hội Côn Sơn được coi là “quốc lễ”.
Bởi vậy, tổ chức lễ đàn Mông Sơn thí thực tại chùa Côn Sơn là nét đẹp văn hóa Phật giáo, thể hiện uy linh của tam tổ Trúc Lâm, Tư đồ Trần Nguyên Đán và Anh hùng dân tộc, danh nhân văn hóa thế giới Nguyễn Trãi; đồng thời bố thí cho các cô hồn âm thế, cứu độ chúng sinh, cầu cho quốc thái dân an, nhân khang vật thịnh, thiên hạ thái bình...
Hấp dẫn trong phần hội
Một trong những hoạt động sôi nổi, náo nhiệt và mang đầy tính nhân văn đó là Hội thi gói bánh chưng, giã bánh giầy được tổ chức vào ngày 14 – 15/1 âm lịch hằng năm. Hoạt động này không những mang lại không khí vui nhộn cho lễ hội, mà còn mang lại giá trị văn hóa sâu sắc bởi bánh chưng, bánh giầy là nét văn hóa truyền thống tốt đẹp của người Việt được lưu truyền từ bao thế hệ nay. Hội thi có sự tham gia của các nghệ nhân đến từ các huyện, thị xã, thành phố trong tỉnh Hải Dương.
Bánh đoạt giải sẽ được rước lên chùa Côn Sơn, đền Nguyễn Trãi, Ngũ Nhạc linh từ, đền Kiếp Bạc... kính dâng lên Phật, Thánh. Sau hội thi, ngoài các giải do Ban tổ chức trao thưởng, 2 đội giành giải Nhất sẽ được vinh dự tham gia hội thi gói, nấu bánh chưng, giã bánh giày tại Lễ giỗ Tổ Hùng Vương và Lễ hội đền Hùng năm đó.
Cùng với Hội thi bánh chưng, bánh giầy, Liên hoan pháo đất cũng là một trong những nội dung thu hút đông đảo du khách tham gia. Trong thời tiết se lạnh của mùa Xuân, hội thi pháo đất như làm không khí của lễ hội nóng lên bởi không khí thi đấu diễn ra vô cùng sôi nổi trong tiếng trống, tiếng hò reo, cổ vũ của khán giả.
Hội thi không chỉ là một sân chơi rèn luyện sức khỏe, mà còn thể hiện sự kế thừa, bảo tồn và phát huy các di sản văn hóa của thế hệ cha ông để lại; đã mang lại cho Lễ hội mùa Xuân Côn Sơn một sức hút rất lớn với khách thập phương, tạo sự phong phú và chiều sâu cho lễ hội.
Hòa chung không khí sôi nổi và náo nhiệt, hấp dẫn nhiều du khách là Hội thi đấu vật dân tộc. Đây là giải đấu được tổ chức thường niên, trở thành một trong những hoạt động chính góp phần làm sinh động phần hội tại Lễ hội mùa Xuân Côn Sơn - Kiếp Bạc hàng năm.
Các đô vật có những trận thi đấu tích cực, cống hiến nhiều miếng đánh hay, đẹp mắt trong tiếng hò reo, phấn khích của khán giả và du khách thập phương. Giải có sự tham dự của các đô vật nam, nữ đến từ các huyện, thị xã, thành phố trong tỉnh Hải Dương và các tỉnh bạn, ngành khác dự thi đấu giao lưu, biểu diễn ở nội dung vật dân tộc và vật tự do theo luật quốc tế.
Cùng với đó, còn nhiều hoạt động văn hóa, văn nghệ, diễn xướng khác được diễn ra tại không gian của lễ hội như: Diễn xướng hầu thánh ở đền Kiếp Bạc, thi đấu cờ tướng, viết thư pháp, các chương trình văn nghệ ca trù, chèo ở đền Nguyễn Trãi.
