Triển lãm 3D tài liệu lưu trữ quốc gia về đề tài giáo dục dưới triều nhà Nguyễn (1802 – 1945) gồm 5 chủ đề: Khai giảng, Trường học, Người thầy, Học tập - thi cử, Khuyến học - khuyến tài.
Tư liệu quý về giáo dục
Thông tin từ Trung tâm Lưu trữ quốc gia 1 cho biết, triển lãm sắp tới sẽ giới thiệu tới công chúng hơn 100 tài liệu đặc sắc được lựa chọn từ khối Châu bản, Mộc bản triều Nguyễn - Di sản tư liệu thế giới hiện đang được lưu trữ.
Các tư liệu, tài liệu, hình ảnh tại triển lãm sẽ cho người xem hình dung cụ thể về việc học hành, thi cử, mối quan hệ giữa thầy với trò dưới thời Nguyễn. Đơn cử như lễ khai giảng ở Quốc Tử Giám, với ngày giờ được Khâm Thiên Giám chọn, nghi lễ diễn ra trang trọng.
Khâm Thiên Giám được thành lập dưới thời vua Gia Long. Đây là cơ quan chuyên quan sát, chiêm nghiệm thiên văn, dự báo thời tiết, làm lịch, báo giờ để định mùa vụ cho dân. Khâm Thiên Giám còn xem ngày lành tháng tốt để triều đình tổ chức những việc đại sự.
Triển lãm cũng giới thiệu hệ thống trường học ở nhiều nơi trên đất nước từ hàng trăm năm trước. Trường học thời Nguyễn với hình dáng chung, cách bố trí mộc mạc nhưng khoa học và đầy linh hoạt, từ kinh đô đến các địa phương đều hoạt động một cách quy củ, bài bản theo những quy định nghiêm ngặt.
Các tài liệu lưu trữ qua Châu bản, Mộc bản triều Nguyễn cũng cho thấy vai trò đặc biệt quan trọng của người thầy, không chỉ là người dạy chữ, mà còn dạy lễ nghi, đạo lý, là tấm gương mẫu mực và được xã hội trọng vọng, đề cao. Châu bản, Mộc bản triều Nguyễn cũng lưu lại tên tuổi của nhiều người thầy tiêu biểu là tấm gương sáng ngời về đạo đức, khí tiết và học vấn uyên bác.
Triển lãm cũng cho người xem thấy được hoạt động thi cử trong xã hội thời Nguyễn và cách thức chiêu hiền đãi sĩ, khuyến học, khuyến tài. Chân dung các nhân vật tiêu biểu, cách học tập và cả cách thể hiện tài năng của nho sinh, cho thấy một xã hội học tập và rèn luyện chữ nghĩa đầy mê say.
Nền giáo dục xưa, trong đó có giáo dục dưới triều Nguyễn (1802 - 1945) đã lùi xa hàng trăm năm. Tuy nhiên, tính công bằng nghiêm minh trong học tập khoa cử, cách rèn luyện tinh thần chữ nghĩa, cách tu dưỡng đạo đức nhân cách, hun đúc khí tiết cho con người của các bậc tiền bối vẫn là những giá trị có sức sống bền vững, lâu dài trong thời hiện đại.
Triển lãm 3D sẽ là một thước phim quay chậm cực kỳ chân thực, diễn tả mọi góc cạnh của nền giáo dục xưa. Bởi được khai thác từ Châu bản, Mộc bản – những di sản cực kỳ quý giá nên độ chính xác cũng như tính chi tiết rất cao. Nền giáo dục nói riêng và nền văn hóa Việt Nam nói chung sẽ được tái hiện qua nền tảng công nghệ, đem đến cho công chúng sự khám phá thú vị và đầy tinh tế.
Lễ khai giảng trang trọng
Trang đầu bản Tấu của Bộ Lễ ngày 16/12 năm Tự Đức thứ 10 (1857) đề cập việc khai giảng hàng năm. Ảnh: Trung tâm Lưu trữ quốc gia 1.
Theo Trung tâm Lưu trữ quốc gia 1, chủ đề thứ nhất của “Giáo dục triều Nguyễn – Vang vọng còn lại” chính là nghi lễ khai giảng. Từ tư liệu di sản cho thấy, lễ khai giảng được tiến hành theo ngày tốt mà Khâm Thiên Giám chọn, sau ngày khai ấn.
Công tác chuẩn bị cho lễ khai giảng được thực hiện chu đáo. Ngày khai giảng ở Quốc Tử Giám diễn ra trang trọng. Quan Tế tửu dẫn theo toàn bộ thầy trò – mũ áo chỉnh tề lên Di Luân đường làm lễ yết cáo Tiên sư (Khổng Tử). Lễ khai giảng dưới triều Nguyễn mang đậm dấu ấn thời đại lúc bấy giờ và khác xa với thời hiện đại.
Chủ đề thứ hai là “Trường học”, theo tư liệu ghi chép lại dưới triều Nguyễn thì hệ thống trường học công lập được mở rộng khắp từ kinh đô đến các địa phương, tổ chức đến cấp huyện ở đồng bằng và cấp châu một số nơi ở miền núi.
Về chủ đề “Người thầy”, có thể thấy trong xã hội xưa, người thầy có vị trí vô cùng quan trọng. Thầy không chỉ là người dạy chữ, mà còn dạy cách làm người và thầy phải là tấm gương mẫu mực, được xã hội trọng vọng đề cao.
Vì vậy, việc tuyển chọn người làm thầy luôn hướng đến “tiêu chuẩn kép”, không chỉ giỏi chữ nghĩa văn chương mà đạo đức, khí tiết theo chuẩn mực quan niệm Nho giáo. Vua Tự Đức từng có dụ tuyển người làm thầy: “Không câu nệ là người trong hạt hay người khác nha, thấy người tài đức nổi trội thì làm tập tâu đầy đủ dâng lên”.
Vấn đề “Học tập - thi cử” được coi là con đường để nhà vua tuyển chọn người giúp việc cho triều đình trong hoạt động trị nước. Triều Nguyễn đã kế thừa những kinh nghiệm và định chế về tổ chức khoa cử ở các triều đại trước. Đồng thời cũng là triều đại hoàn thiện các hoạt động thi cử ở mức độ cao, để lại nhiều bài học quý giá cho ngành Giáo dục và thi cử hiện đại.
Tính công bằng, nghiêm túc trong học hành, thi cử triều Nguyễn được đề cao. Đặc biệt, để bảo đảm sự công bằng trong sạch trong kỳ thi, những người dự vào hội đồng thi, nếu có quan hệ thân thuộc với người dự thi phải khai báo để “hồi tị” (tránh né), nếu cố tình không khai báo sẽ bị trừng phạt nghiêm khắc.
Chủ đề cuối cùng là “Khuyến học - khuyến tài”, tư liệu triều Nguyễn cho thấy, các vua rất coi trọng việc chiêu hiền đãi sĩ. Nhà vua ban sách vở, dầu đèn, cấp lương cho Giám sinh ăn học ở Quốc Tử Giám. Giám sinh ở xa quê được cấp tiền mua chăn đệm chống rét. Triều Nguyễn còn là triều đại có chính sách khuyến học đối với dân tộc ít người.
