Nghi lễ này là nét văn hóa đặc sắc, thể hiện sự kết nối với các bậc thần linh, cộng đồng theo tín ngưỡng của đồng bào Ê Đê.
5 nghi lễ vòng đời
Từ xa xưa, người Ê Đê theo tín ngưỡng đa thần với hệ thống thần linh đa dạng và hiện hữu trong mọi sự vật, hiện tượng. Trải qua thăng trầm của thời gian, người Ê Đê vẫn lưu giữ những nghi lễ nông nghiệp, vòng đời, như: Cầu mùa, cầu mưa, lễ cúng đặt tên, thổi tai, trưởng thành, hỏi chồng, bắt chồng.... Trong đó, Lễ cúng trưởng thành cho người đàn ông rất quan trọng với cuộc đời của họ. Bởi nghi lễ này khẳng định người đàn ông Ê Đê có thể gánh vác mọi công việc nặng nhọc của gia đình, buôn làng.
“Theo phong tục, đàn ông Ê Đê dù ở độ tuổi nào nhưng chưa làm lễ trưởng thành thì vẫn không được công nhận là người lớn. Người đàn ông đó sẽ chưa nhận được sự tín nhiệm, tin tưởng của buôn làng để nhận các trọng trách quan trọng”, Y Blih Adrơng - già làng Drai xã Dliê Yang (Ea H’leo, Đắk Lắk) nói.
Già Y Blih bảo rằng, với người đàn ông Ê Đê từ khi sinh ra rồi lớn lên phải trải qua 5 nghi lễ vòng đời. Đầu tiên, khi vừa chào đời, gia đình sẽ cúng một ché rượu và một con gà.
Lần thứ hai, khi được đặt tên, gia đình sẽ cúng 3 ché rượu và 3 con gà. Lần tiếp theo, lễ diễn ra khi bước qua tuổi thứ 7, gia đình sẽ cúng 3 ché rượu và 1 con heo. Lần thứ 4, khi đến tuổi 15 lễ cúng được tổ chức với 5 ché rượu và 1 con heo thiến. Trong những lần này, người con trai sẽ được đeo những chiếc vòng tay được gọi là Kồng.
Đến lúc trở thành một chàng trai, người đàn ông biết gánh vác mọi công việc của gia đình, buôn làng thì không thể bỏ qua Lễ cúng trưởng thành, tiếng Ê Đê gọi là Mpú Tôh-Kông (lễ thổi Kồng).
Lễ vật cúng là gà, heo hay trâu, 1 ché rượu hay nhiều ché rượu còn tuỳ thuộc vào điều kiện từng gia đình. Lễ trưởng thành do cha mẹ của chàng trai chuẩn bị, nếu cha mẹ đã mất hoặc không có điều kiện thì những người thân trong gia đình sẽ gánh vác việc này.
 |
Già Y Blih lấy kim và chỉ làm nghi thức phất quanh đầu Y Quan nhằm đánh dấu sự trưởng thành. |
Chàng trai trưởng thành
Không muốn thế hệ trẻ quên đi những phong tục truyền thống của dân tộc mình, trong “Ngày hội văn hóa, thể thao và du lịch các dân tộc vùng Tây Nguyên lần thứ I” ở Kon Tum, những người lớn tuổi đã tái hiện lại nghi lễ quan trọng này.
Qua tuổi 17, chàng trai người Ê Đê - Y Quan được gia đình, dân làng tổ chức Lễ cúng trưởng thành với đầy đủ nghi thức. Trước khi thực hiện nghi lễ, người mẹ (Amí) và người bố (Ama) chuẩn bị lễ vật gồm: 7 ché rượu, dây buộc với 7 nút thắt và thức ăn được bày trên 7 lá chuối là: 7 phần thịt heo luộc, 7 tô rượu, 7 nắm xôi, 7 phần khoai sọ, 7 quả chuối luộc.
Lễ vật đủ đầy, thầy cúng đổ nước vào 7 ché rượu rồi ra hiệu cho những người già trong làng tấu bài chiêng Mpú. Tiếng chiêng âm vang, thầy cúng vừa khấn vừa thực hiện nghi thức tháo Kồng cho Y Quan.
 |
Thầy cúng thực hiện nghi thức tháo Kồng cho chàng trai Y Quan. |
“Hôm nay ta tháo Kồng cho con, để con tự do quyết định tương lai, làm nương, rẫy, làm cho cây bắp, cây lúa xanh tốt, cho mùa màng bội thu. Con là người trưởng thành, khỏe mạnh sẽ gánh vác công việc gia đình và bảo vệ cho buôn làng”, già Y Blih tháo Kồng rồi treo vào tai ché rượu cần lớn nhất.
Già Y Blih đặt tay lên ché rượu tiếp tục khấn: Hỡi thần! Tôi gọi thần hướng Đông, Tây, Nam, Bắc, thần trời, thần đất... Y Quan sáng hôm qua, ngày hôm kia ở chòi đã yên, về nhà được lành, biết làm ra lúa, nay đã lớn khôn.
Trồng chuối chuối chín, trồng mía mía ngọt, trồng cây cà phê trĩu quả... người này nhờ thần giúp cho sức bền như gang, dẻo như đồng, cứng như sắt. Sức mới, hơi thở mới con người luôn mạnh khỏe, bình an, đi đến đâu có người đón, người chào, cho cơm ăn, rượu uống, người trên coi như em, người dưới coi chàng là anh tốt...
 |
Thầy cúng thực hiện nghi lễ tháo dây và thịt heo cúng. |
 |
Người Ê Đê mời rượu dân làng, du khách bằng nghi thức “M’năm k’pie m’bo drai” có nghĩa là uống rượu châm nước như dòng thác đổ. |
 |
Nghi thức cúng trưởng thành hoàn tất, Y Quan và cha mẹ ăn lần lượt 7 lần lễ vật cúng. Ảnh: Dung Nguyễn |
Nghi thức hoàn tất, Y Quan và cha mẹ ăn lần lượt 7 lần lễ vật cúng. Sau đó, thầy cúng thực hiện nghi lễ tháo dây và tháo thịt heo cúng. Già Y Blih dùng vật sắc nhọn chọc ngang tai heo với mong muốn Y Quan trở nên mạnh mẽ, thông minh.
“Trên cột tre có 7 nút thắt, tượng trưng cho 7 lần cúng của chàng trai đến khi trưởng thành. Và lần cúng này là lần cúng cuối cùng. Từ nay, chàng trai Y Quan đã thực sự trưởng thành”, già Y Blih nói.
Bài chiêng Mpú được tấu lên, già Y Blih lấy kim và chỉ làm nghi thức phất quanh đầu Y Quan nhằm đánh dấu sự trưởng thành, không còn trẻ con nữa. Thầy cúng trao cho Y Quan khil (khiên) và kiếm thực hiện nghi thức múa khil để chống đỡ, bảo vệ, thị uy những thế lực xấu làm hại buôn làng.
Khi Y Quan múa khil 3 lần thầy cúng làm nghi thức thổi 2 tai với mong muốn chàng trai nghe rõ tiếng trời đất, gió giữa rừng, tiếng chim bay trên núi… giúp Y Quan ngày càng mạnh mẽ. Xong nghi lễ, Y Quan mời thầy cúng, cha mẹ lần lượt uống qua 7 ché rượu.
“Từ nay, mình đã là người trưởng thành có thể giúp gia đình, chung tay đưa buôn làng ngày càng phát triển”, Y Quan chia sẻ.
Tiếng chiêng ngân lên, ché rượu đã được châm đầy nước, già Y Blih mời những người hỗ trợ và du khách cùng thưởng thức rượu cần theo nghi thức mời rượu trang trọng của người Ê Đê “M’năm k’pie m’bo drai” có nghĩa là uống rượu châm nước như dòng thác đổ.
