Khám phá tiềm năng của thực vật chứa tinh dầu

Tài nguyên bị bỏ quên

PGS.TS Trần Huy Thái cùng các đồng nghiệp Viện Sinh thái và Tài nguyên sinh vật - Viện Hàn lâm Khoa học và Công nghệ Việt Nam đã tiến hành nghiên cứu toàn diện về sự đa dạng thành phần loài cây chứa tinh dầu tại 4 tỉnh khu vực Tây Bắc Việt Nam.

Nghiên cứu không chỉ ghi nhận nguồn tài nguyên thực vật phong phú mà còn bổ sung những phát hiện mới về phân bố của một số loài, đồng thời thực hiện phân tích chuyên sâu với nhiều loài cây chứa tinh dầu lần đầu tiên được ghi nhận và công bố tại Việt Nam, mở ra hướng đi mới cho phát triển khoa học và kinh tế của khu vực.

Vùng Tây Bắc bao gồm các tỉnh Lai Châu, Điện Biên, Sơn La và Hòa Bình, với diện tích rộng lớn khoảng 33.000 km², là khu vực sở hữu hệ sinh thái độc đáo và đa dạng. Đây là nơi lưu giữ nguồn tài nguyên thực vật phong phú, đặc biệt là các loài cây chứa tinh dầu có giá trị cao.

Tây Bắc không chỉ nổi bật với thảm thực vật đa dạng mà còn có diện tích rừng lớn, lên tới hàng triệu hecta, nơi phát triển mạnh mẽ các loài cây dược liệu dưới tán rừng, trong đó nhiều loài có tiềm năng khai thác tinh dầu. Tuy nhiên, việc nghiên cứu và khai thác nguồn tài nguyên thực vật chứa tinh dầu tại đây còn hạn chế và cần được tiếp tục khám phá, đánh giá.

Từ thực tế trên, nhóm nghiên cứu của PGS.TS Trần Huy Thái đã triển khai thực hiện Dự án: “Điều tra, đánh giá nguồn thực vật có tinh dầu ở một số tỉnh vùng Tây Bắc Việt Nam và đề xuất giải pháp bảo tồn và sử dụng bền vững”.

Dự án tập trung xây dựng bộ dữ liệu về nguồn thực vật có tinh dầu, phát hiện các loài cây chứa tinh dầu có tiềm năng, mang lại giá trị khoa học, kinh tế và xã hội. Đồng thời, nhóm cũng đề xuất các giải pháp bảo vệ, gây trồng, phát triển và sử dụng bền vững những loài thực vật có giá trị, nhằm khai thác hiệu quả và bảo tồn nguồn tài nguyên thiên nhiên quý giá.

Phạm vi nghiên cứu chủ yếu được triển khai tại các khu bảo tồn thiên nhiên và vùng phụ cận: Pà Cò - Hang Kia, Phu Canh (Hòa Bình); Xuân Nha, Sốp Cộp, Mường La (Sơn La); Mường Tè, núi Pu Ta Leng (Lai Châu) và Mường Nhé, Mường Phăng (Điện Biên).

Nhóm đã ghi nhận được 233 loài thực vật thuộc 36 họ và 110 chi có tinh dầu tại một số tỉnh khu vực Tây Bắc. Các thông tin chi tiết về hình thái, sinh học, sinh thái và sự phân bố của một số loài đại diện cũng được thu thập, tạo nền tảng cho việc hiểu biết sâu hơn về hệ thực vật địa phương.

Dựa trên kết quả phân tích, các nhà khoa học đã xác định được 167 loài thực vật có tinh dầu với giá trị sử dụng đa dạng, được phân thành 6 nhóm tài nguyên chính: Cây lấy gỗ, cây làm thuốc, cây ăn được, cây làm cảnh, cây gia vị và cây có giá trị bảo tồn.

Đặc biệt, có 22 loài thuộc danh mục bảo tồn theo Sách Đỏ Việt Nam và Nghị định số 84/2021/NĐ-CP của Chính phủ. Nhóm cũng đã phân tích hàm lượng và thành phần hóa học của tinh dầu từ 56 loài thực vật.

Nhiều loài trong số này lần đầu tiên được phân tích và ghi nhận, mở ra cơ hội lớn trong việc khai thác giá trị kinh tế và định hướng cho các nghiên cứu ứng dụng trong tương lai.

Xây dựng bộ dữ liệu

Các nhà khoa học đã xây dựng bộ dữ liệu chi tiết về các loài thực vật có tinh dầu tại 4 tỉnh khu vực Tây Bắc, bao gồm thông tin về hàm lượng và thành phần hóa học của khoảng 56 loài. Nhóm cũng đề xuất các giải pháp bảo tồn và phát triển bền vững, như gây trồng, nhân giống và khai thác có kiểm soát.

PGS.TS Trần Huy Thái cho biết: Mô hình bảo tồn đa dạng sinh học kết hợp giữa bảo tồn tại chỗ và bảo tồn chuyển vị cũng được chú trọng nhằm bảo vệ các loài thực vật quý hiếm và có nguy cơ tuyệt chủng trong bối cảnh biến đổi khí hậu. Sự hợp tác giữa các cơ quan chức năng và cộng đồng địa phương là yếu tố quan trọng để phát huy tiềm năng của tài nguyên thực vật khu vực Tây Bắc.

Từ kết quả của Dự án, nhóm nghiên cứu đã công bố 7 bài báo trên các tạp chí uy tín trong nước và quốc tế, đóng góp quan trọng vào lĩnh vực khoa học và ứng dụng. Tiêu biểu, bài báo trên Rec. Nat. Prod. (2022) đã phân tích thành phần hóa học tinh dầu từ lá và thân cây Illigera rhodantha Hance, một loài đặc hữu của Việt Nam, mở ra tiềm năng ứng dụng trong công nghiệp dược liệu và mỹ phẩm.

Năm 2023, nghiên cứu trên Journal of Essential Oil Research cung cấp dữ liệu giá trị về tinh dầu từ các bộ phận cây Keteleeria davidiana, hỗ trợ phát triển sản phẩm hương liệu và chế phẩm bảo vệ thực vật. Đặc biệt, bài báo trên Journal of Essential Oil Bearing Plants (2024) không chỉ xác định thành phần hóa học mà còn làm rõ hoạt tính kháng khuẩn của tinh dầu từ cây Michelia tonkinensis, góp phần thúc đẩy phát triển dược liệu kháng khuẩn tự nhiên.

Nghiên cứu của nhóm đã cung cấp dữ liệu quan trọng về nguồn tài nguyên thực vật có tinh dầu tại khu vực Tây Bắc, tạo nền tảng vững chắc cho các giải pháp bảo tồn và phát triển bền vững các loài cây tiềm năng. Từ thành công của Dự án, các nhà khoa học mong muốn tiếp tục nghiên cứu, phân tích thành phần hóa học của một số mẫu tinh dầu từ các loài khác mà thành phần chính vẫn chưa được xác định rõ bằng phương pháp GC/MS.