Góc tri thức nơi làng quê

Nơi tri thức và tình thân đan kết

Ở thôn Châu Hạ, xã Mai Phụ, một khoảng sân trong khuôn viên nhà thờ họ Nguyễn Đình được dành riêng làm thư viện. Cách đây hơn 8 năm, khi tiến hành xây dựng lại từ đường, những người cao tuổi và con cháu đã quyết định dành ra một không gian để lập thư viện dòng họ, phục vụ nhu cầu đọc sách của con cháu và người dân địa phương.

Anh Nguyễn Đình Tịnh - người con trong dòng họ, đồng thời quản lý thư viện, chia sẻ: “Tủ sách được hình thành từ sự đóng góp của mọi người, có người hỗ trợ kinh phí, người đóng góp sách. Đến nay, thư viện có hơn 3.000 đầu sách, đa dạng thể loại, phục vụ nhu cầu đọc của con cháu và bà con trong thôn”.

Không gian thư viện được bố trí ngoài trời, có bàn ghế để mọi người thoải mái đọc sách, trao đổi. Nhiều người trong dòng họ cũng như dân làng thường xuyên lui tới đây để tìm sách, trò chuyện và học hỏi. Anh Tịnh hàng ngày cần mẫn sắp xếp, bảo quản tủ sách, giữ cho thư viện luôn sạch đẹp và sẵn sàng phục vụ.

Mô hình thư viện dòng họ Nguyễn Đình ra đời đúng thời điểm cả nước đang triển khai Đề án Phát triển văn hóa đọc trong cộng đồng theo quyết định của Chính phủ, góp phần tạo nên nét văn hóa đọc trong đời sống cộng đồng ở những vùng quê.

Tại thôn Tân Trung, xã Hồng Lộc, mô hình “Tủ sách cố Khang” có câu chuyện riêng biệt, gắn liền với lịch sử và truyền thống của dòng họ Nguyễn ở Đỉnh Lự.

Theo gia phả, dòng họ Nguyễn có mặt tại đất Mỹ Ca, Đỉnh Lự (xã Tân Lộc, Lộc Hà cũ, nay là xã Hồng Lộc, Hà Tĩnh) từ giữa thế kỷ XVI, khi ông Nguyễn Phúc Đối di cư đến vùng đất này lập nghiệp. Qua hơn 400 năm, họ Nguyễn phát triển thành dòng họ lớn với nhiều nhánh, con cháu ở khắp nơi.

Cụ Nguyễn Khang (gọi thân mật cố Khang) tuy xuất thân nghèo khó, không biết chữ, nhưng thấm thía sâu sắc giá trị việc học. Ông luôn tâm niệm: “Nếu không học hành, mở mang trí khôn thì không thể giúp ích cho gia đình và xã hội”. Dù sống trong thời kỳ còn nhiều lạc hậu, cố Khang vẫn dành toàn bộ tâm sức và tiền của để con cháu học hành.

Cụ mời thầy về dạy chữ Hán, Quốc ngữ tại nhà, rồi khuyến khích con cháu đi thi đỗ đạt. Các thế hệ sau được gửi học ở Quốc học Vinh, các trường Khải Định ở Huế, chuyên khoa Huỳnh Thúc Kháng... Nhờ đó, nhiều người con trong chi cố Khang đã trở thành những trí thức, có thể sánh ngang những nhà khoa bảng, góp phần phát triển quê hương, đất nước.

Trước Cách mạng Tháng Tám năm 1945, gia đình cố Khang đã xây dựng tủ sách với hàng trăm đầu sách và báo chí để con cháu học tập, duy trì và phát huy trí tuệ. Dù trải qua nhiều biến cố lịch sử, chiến tranh, thiên tai làm mai một tủ sách ban đầu, nhưng truyền thống ham học được con cháu giữ gìn.

Hiện nay, trên cơ sở truyền thống ấy, con cháu trong chi họ đã lập lại “Tủ sách dòng họ”. Anh Nguyễn Ngọc Hùng - người cháu trong dòng họ, cho biết: “Tủ sách hiện có gần 1.000 đầu sách, đa dạng các lĩnh vực, phục vụ không chỉ con cháu trong họ mà còn bà con lối xóm. Chúng tôi muốn qua tủ sách tạo nên nét đẹp văn hóa, khuyến khích mọi người, đặc biệt thế hệ trẻ chăm chỉ đọc sách để nâng cao kiến thức”.

Khoảng sân của gia đình cố Khang trở thành nơi tụ tập đọc sách của học sinh vào buổi chiều hoặc ngày nghỉ cuối tuần. Dù không mở cửa thường xuyên, nhưng khi có nhu cầu, gia đình vẫn sẵn sàng phục vụ con cháu và bà con trong xã. Tủ sách dòng họ cố Khang cũng nhận được sự quan tâm của Thư viện tỉnh khi tặng 29 đầu sách đa lĩnh vực với mong muốn văn hóa đọc được phát triển mạnh mẽ hơn nữa tại địa phương.

Những “hạt giống” tri thức bền bỉ

Tủ sách, thư viện dòng họ là nét đẹp văn hóa có truyền thống lâu đời tại Hà Tĩnh, không chỉ lưu giữ tri thức, mà còn là biểu tượng của tinh thần hiếu học, gắn bó và yêu thương trong từng gia đình, dòng tộc. Trước sự bùng nổ của công nghệ và các hình thức giải trí hiện đại, khi nhiều người trẻ ngày càng xa rời văn hóa đọc, việc duy trì và phát triển các thư viện dòng họ càng trở nên ý nghĩa, cần thiết.

Em Nguyễn Hồ Ngọc Chi - học sinh Trường Tiểu học Tân Lộc (xã Hồng Lộc), chia sẻ: “Ngoài tủ sách ở nhà trường, chúng em có thể đọc thêm nhiều sách tại thư viện của cố Khang lúc rãnh rỗi. Ở đây, em tìm được nhiều điều hay, bổ ích cho việc học và cuộc sống”.

Trên địa bàn Hà Tĩnh còn nhiều mô hình thư viện dòng họ, gia đình tiêu biểu khác như tủ sách dòng họ Phan Huy, tủ sách gia đình Giáo sư Nguyễn Chương Thâu, Đoàn Tử Hoan… Những mô hình này đã hoạt động bền bỉ nhiều năm, góp phần xây dựng phong trào văn hóa đọc và xây dựng quê hương ngày càng phát triển.

Trong đó, nổi bật như Bảo tàng Hoa Cương (xã Lộc Hà) của thầy giáo Nguyễn Quang Cương. Bắt đầu từ Nhà khuyến học Hoa Cương thành lập năm 2004 với gần 20.000 đầu sách, thầy Cương đã đặt nền móng cho không gian học thuật và văn hóa giữa vùng quê. Đến năm 2017, ông phát triển không gian ấy thành Bảo tàng Hoa Cương - nơi trưng bày hàng nghìn bộ sưu tập hiện vật, tư liệu, hình ảnh và bút tích phong phú về văn hóa - lịch sử người Việt.

Bảo tàng không chỉ là nơi lưu giữ tri thức, mà còn trở thành địa chỉ học tập lý tưởng cho học sinh, giáo viên và người dân. Bộ VH-TT&DL từng đánh giá Nhà khuyến học Hoa Cương là thư viện tư nhân tiêu biểu nhất trong cả nước.

Đây không đơn thuần là không gian văn hóa cho cả vùng quê, mà còn là không gian khơi gợi, làm dấy lên phong trào khuyến học, khuyến tài. Ngoài đọc sách, đây là kho học liệu quý giá cho các nhà trường và người dân tham quan học tập.

Năm 2024, được Tổ chức Kỷ lục Việt Nam xác lập đây là bảo tàng ngoài công lập có bộ sưu tập hiện vật đa chất liệu với chủ đề đa dạng nhất cả nước - ghi nhận đầy tự hào cho tâm huyết của một nhà giáo yêu quê hương, văn hóa.

Giữa thời đại văn hóa đọc đang dần bị lấn át bởi những nền tảng công nghệ số, những thư viện dòng họ, tủ sách gia đình nơi làng quê Hà Tĩnh vẫn lặng lẽ giữ lửa. Mỗi trang sách tại các thư viện làng quê, dòng họ là viên gạch góp phần xây nên nền móng tri thức và nhân cách cho thế hệ mai sau.