Cuối năm 2013, tại huyện Trà Cú, Sở VH – TT & DL tỉnh Trà Vinh đã tổ chức đón nhận Bằng công nhận Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia cho nghệ thuật Chầm riêng chà pây. Đây là sự vinh danh xứng đáng giá trị của loại hình nghệ thuật độc đáo, giàu bản sắc văn hóa dân tộc này.
Nước ta có khoảng 1,3 triệu đồng bào Khmer sinh sống, tập trung chủ yếu ở khu vực đồng bằng sông Cửu Long, đông nhất là ở tỉnh Sóc Trăng và Trà Vinh. Dân tộc Khmer có hệ thống chữ viết riêng từ lâu đời nên đã biết ghi chép những sáng tác dân gian, những tư liệu tôn giáo kinh kệ để lưu truyền trong cộng đồng.
Nhờ vậy mà rất nhiều loại hình nghệ thuật độc đáo, đậm bản sắc văn hóa dân tộc được lưu giữ, phát triển như hát múa rô băm, sân khấu ca kịch dù kê và đàn hát chầm riêng chà pây.
Lần đầu tiên tôi biết đến nghệ thuật đàn, hát Chầm riêng chà pây là vào năm 2012, khi đi công tác ở TP Trà Vinh và tham gia đêm giao lưu văn nghệ dịp lễ Ok om bok do cộng đồng dân tộc Khmer nơi đây tổ chức.
Nghệ nhân duy nhất tham gia độc xướng Chầm riêng chà pây đêm ấy là ông Thạch Mâu ở ấp Chông Bát, xã Tân Hiệp, huyện Trà Cú. Tiết mục độc xướng của ông được đông đảo công chúng vỗ tay nồng nhiệt.
Một cán bộ của Sở LĐ – TB & XH Trà Vinh, thấy tôi có vẻ ngỡ ngàng trước loại hình nghệ thuật độc xướng này cho biết, ở Trà Vinh nghệ nhân Thạch Mâu là “cây đại thụ” của nghệ thuật độc xướng Chầm riêng chà pây.
Được biết, loại hình nghệ thuật độc đáo này đang bị mai một và khan hiếm người kế thừa. Hiện số người biết đàn, hát Chầm riêng chà pây trong cộng đồng dân tộc Khmer Nam bộ khu vực đồng bằng sông Cửu Long cũng chỉ đếm trên đầu ngón tay.
Thế hệ trẻ ít người đam mê theo loại hình nghệ thuật này vì nhiều lý do, trong đó có lý do về sự rèn luyện công phu trong ngón đàn và sự trau dồi kiến thức văn hóa, xã hội sâu rộng.
Nghệ nhân độc xướng Chầm riêng chà pây vừa đàn chà pây, vừa hát (hát như kể chuyện) với cây đàn chà pây, không có dàn nhạc, không có ai phụ họa.
Theo các nhà nghiên cứu nhạc khí dân tộc, cây đàn chà pây có nguồn gốc từ Ấn Độ, khi sang tới Việt Nam đã được cải tiến để phù hợp với loại hình nghệ thuật độc xướng của đồng bào Khmer Nam bộ. Đàn chà pây có 12 phím, kết cấu theo hệ thống thang âm ngũ cung, có âm thanh trầm ấm, sâu lắng phù hợp với cách thể hiện tự sự trữ tình.
Nghệ nhân độc xướng Chầm riêng chà pây không chỉ chơi đàn chà pây điêu luyện mà còn phải là người có khả năng ứng tác rất nhanh nhạy về lời ca trong từng không gian, bối cảnh khi trình diễn, chủ yếu dựa vào những cốt truyện từ dân gian tới hiện đại mà sáng tác ra những lời ca theo thể thơ 4 chữ, 7 chữ, lục bát để dễ hát và người nghe dễ nhớ.
Chính vì thế trong mỗi buổi trình diễn, tùy theo sự ngẫu hứng cảm xúc của người nghệ nhân mà những khúc nhạc, lời ca luyến láy, bổng, trầm theo chủ đề độc xướng tự sự của riêng mình, tạo nên những sắc thái riêng biệt nơi từng nghệ nhân.
Đó cũng chính là yếu tố làm nên sự độc đáo của nghệ thuật Chầm riêng chà pây. Không gian và thời gian của một cuộc độc xướng loại hình này ở mỗi phum, sóc cũng khác nhau và rất tài tử, đầy ngẫu hứng vì không bị lệ thuộc vào bất cứ quy định nào. Nghệ nhân có thể độc diễn ở sân chùa, ở đám tiệc cưới, hỏi hay ở ngay tại nhà, phục vụ có khi chỉ vài chục người, nhưng cũng có lúc lên tới hàng trăm người.
Trong cuộc sống đương đại ngày nay, chủ đề của những bài hát Chầm riêng chà pây cũng được các nghệ nhân thường xuyên cập nhật, phản ánh kịp thời những vấn đề về đời sống xã hội đang diễn ra từng ngày, ngoài những đề tài ca ngợi lòng hiếu thảo của con cháu đối với ông bà, cha mẹ; về tình lứa đôi, tình yêu quê hương, đất nước…
