Tìm âm nhạc trong thiên nhiên
Nhạc sĩ, nhà âm nhạc dân tộc học José Maceda từng nhận xét: “Có lẽ chính trong tự nhiên, trù phú và rậm rạp là nơi tồn tại một tư tưởng cơ bản về âm nhạc bản địa Đông Nam Á. Vai trò của con người trước kho tàng nhiệt đới này không phải để phản kháng mà là ở sự cộng sinh”.
Suy tưởng về điều này, từ năm 2009 các nghệ sĩ Nguyễn Đức Minh, Đinh Anh Tuấn, Trần Kim Ngọc và Nguyễn Quang Sự gặp gỡ khi tham gia trong dự án nghệ thuật “Làng Tôi”. Ba năm sau, nối tiếp những lần xuất hiện ở châu Âu cùng vở diễn, họ về nước và quyết định cùng nhau đi xa hơn - nhóm Đàn Đó ra đời.
Xưởng làm việc do các nghệ sĩ tự dựng ở Gia Lâm (Hà Nội) trở thành nơi nghiên cứu và phát triển một bộ nhạc cụ chủ yếu với tre, chất liệu thường gặp ở Việt Nam và Đông Nam Á trong âm nhạc cũng như cuộc sống thường nhật.
Có thể kể đến chiếc đàn đó được dùng cho tên nhóm, làm từ thân tre, âm sắc sáng, trong, hình dáng giống đó đánh cá. Cùng với đàn đó là chiếc trống chum giống chum gốm thường dùng hứng nước, như một nhạc cụ bộ gõ tạo âm thanh trầm vang vọng.
Cuối cùng là trống lợn làm từ gốc tre có tiếng cộc rất tinh nghịch. Các nghệ sĩ đẩy tiếp các thử nghiệm về chuyển động và hình thể, kết hợp chặt chẽ cùng nhạc cụ tự chế, và các nhạc cụ bản địa từ Tây Bắc, Tây Nguyên đến Nam Trung Bộ.
Trong giai đoạn này, nghệ sĩ Nguyễn Đức Phương trở thành thành viên thứ 5. Anh ghi lại hoạt động của nhóm qua tranh và ký họa, từ đó tìm ra bước ngoặt của thực hành nghệ thuật cá nhân khi bắt đầu chế trộn đất dùng làm bột màu. Anh cũng tìm tòi và thử các kỹ thuật về đường nét, sắc độ, bề mặt. Xuyên suốt quá trình sáng tạo này là sự truyền cảm hứng qua lại giữa nhạc và tranh.
Không nhằm miêu tả, ghi chép chính xác đời thực, tranh của Đức Phương biểu đạt tinh thần khoáng đạt, hồn nhiên, dí dỏm của đàn đó. Những hoạt cảnh đời thường mở ra đầy sinh động miêu tả quá trình tìm tre, chế tác nhạc cụ, biểu diễn.
Các chuyên gia đánh giá sự giao thoa giữa nhạc và tranh đan xen các mẫu thị giác gợi nhắc về văn hóa cùng nơi chốn không khu biệt. Từ quá khứ đến hiện tại, nhịp nhàng như một thể điệu duyên dáng. Tượng nhà mồ, mõ và đạo cụ tung hứng – mở ra cảm giác sóng đôi xuất hiện nhiều trong tranh của Đức Phương sau này.
Quy tụ âm nhạc bản địa
Kể về quá trình phát triển nghệ thuật, Đức Phương cho rằng từ năm 2015 là giai đoạn giao thoa của nhóm Đàn Đó. Các nghệ sĩ chuyển đến hoạt động ở Phù Sa Lab, cộng tác cùng nhiều anh em chung hướng đi, phát triển các dự án âm nhạc –sân khấu dài hơi như “Lời của Tre” hay “Chém Gió”.
Năm 2017, nhóm tham gia trong chương trình SEASound do nghệ sĩ Nguyễn Nhất Lý khởi xướng. Họ quy tụ được nhiều nghệ nhân từ khắp các vùng miền Việt Nam và quốc tế, với tầm nhìn xây dựng một dàn nhạc các dân tộc bản địa Đông Nam Á. Cùng lúc đó, Nguyễn Đức Phương xuất hiện thường xuyên hơn trong cộng đồng nghệ thuật đương đại Việt Nam qua các triển lãm và các kỳ lưu trú.
Bên cạnh các tác phẩm thị giác chưa từng trưng bày, qua các buổi trình diễn hàng tuần và các trò chuyện, workshop tiếp nối sự chia sẻ rộng mở các thành viên hướng đến những năm gần đây. Với đàn đó, đây là sự nhìn lại một chặng đường của 8 năm miệt mài để tiếp tục thêm nhiều hướng đi. Sự đi tìm đó, rất có thể chính là từ đây.
Các nghệ sĩ kết hợp cảm hứng từ đời sống làng quê Bắc Bộ, với chất liệu tre đã đem đến sự đột phá mang tính thẩm mỹ đương đại cả về nghệ thuật xiếc, âm nhạc và sân khấu.
“Lời của Tre” ra mắt năm 2016 như một vở sân khấu chương hồi giới thiệu các nhạc cụ do nhóm Đàn Đó phát triển. “Chém Gió” ra mắt năm 2018 dựa chủ yếu trên các nhạc cụ bộ hơi bản địa và kèn jazz phương Tây. Họ kết hợp với các nhạc cụ như cồng chiêng Tây Nguyên, trống Ginăng của người Chăm.
Năm 2017, nhóm Đàn Đó tham gia chuỗi dự án tầm cỡ SEASound làm việc cùng các nghệ nhân âm nhạc từ Tây Bắc, Tây Nguyên và các cộng đồng người Chăm ở Nam Trung Bộ qua 3 đợt lưu trú và biểu diễn. Từ đó “Dàn nhạc Bản địa” với hơn 50 thành viên ra mắt tháng 12/2017 tại Nhà hát Lớn Hà Nội.
Năm 2019, một phiên bản khác của dàn nhạc diễn ra với 3 tuần làm việc và một buổi trình diễn ngoài trời tại khuôn viên Trung tâm Biểu diễn Lune tại Hội An.
Năm 2020, nhóm Đàn Đó chuẩn bị cho triển lãm “Đó là ở đâu – Đó là ở đây” diễn ra từ 18/9 đến 18/10 tại Trung tâm Nghệ thuật đương đại VCCA - Hà Nội.
Triển lãm sẽ nhìn lại chặng đường sáng tạo nghệ thuật bền bỉ từ 2012 đến nay của các thành viên, qua các tác phẩm thị giác của Nguyễn Đức Phương về nhóm Đàn Đó. Triển lãm gồm các trình diễn âm nhạc, sắp đặt, trưng bày nhạc cụ cùng một bộ phim tài liệu và nhiều ghi chép khác nhau.
